Комплаенс, ташкилотнинг ҳуқуқ ва обрў масалалари борасидаги хатарларни самарали бошқариш тизими сифатида, аксарият ҳолларда ташкилотнинг ихтиёрий танлови бўлади. Компания ўз ихтиёрига кўра бундай тизимни тузиши мумкин. Шунга қарамай, самарали комплаенс тизимини жорий этиш учун, шундай тизим таркибий қисмлари юзасидан бир хил қоидаларни ўз ичига олган тавсиялар ва йўлланмалар ишлаб чиқилган, дейди социология фанлари номзоди, Int. Dip. (Comp.), Russian Business Ethics Networkнинг телеком-ахлоқ бўйича директори Светлана Снежко.
Компаниялар риоя этиши керак бўлган муайян талаблар мавжуд, аниқроғи, қонунчилик меъёрларини бузмаслик керак. Айнан қонунчилик талабларига риоя этиш учун ҳам комплаенс жорий этилади. Бироқ, ташкилотда комплаенснинг мавжудлиги борасидаги мажбуриятлар фақат айрим соҳаларда белгиланган бўлиб, бу талаблар ўзига хосдир. Гап, масалан, молия ёки банк тармоғига оид комплаенсни тартибга солиш ҳақида бормоқда.
242-Н низоми кредит ташкилотлари ва банк гуруҳларида ички назорат хизмати мавжудлигини, шунингдек у бажариши лозим бўлган, комплаенс-хатарни аниқлаш ва бошқа аниқ фукнцияларни назарда тутади. Бу ерда НФТ/ТМ/ОҚҚТФ бўйича комплаенс-йўналишларни ҳам тилга олиш ўринли, улар ҳам 115-ФҚ билан тартибга солинади. Шу билан бирга, ҳатто 242-Нда ҳам функциялар рўйхати очиқ қолган. Боз устига, комплаенснинг классик тизими алоҳида ажратилган функциялар мавжудлигини кўзда тутибгина қолмай, мисол учун, юқоридан қўллаб-қувватлаш ва комплаенс маданиятини шакллантиришда раҳбариятнинг ролини ҳам назарда тутади.
Коррупцияга қарши кураш ва монополияга қарши комплаенс каби анъанавий комплаенс-дастурлар ҳақида айтиш керакки, қонун жиҳатдан ташкилот айнан нималарни татбиқ этиши кераклиги белгилаб қўйилмаган. 273-ФҚ ҳар қандай ташкилотларни коррупцияга қарши курашиш бўйича чоралар кўриш мажбуриятини кўзда тутса-да, чораларнинг ўзлари ташкилот ихтиёрида қолади. Худди шунингдек, “Рақобатни ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонунга ўзгартиришлар уни “монополияга қарши курашиш қонунчилиги талабларига мувофиқ келишни таъминлаш ички тизимини ташкил этиш” бўйича хўжалик юритувчи субъектлар мажбуриятлари эмас, балки ҳуқуқлари билан тўлдирди, унда анчайин кенг кўламли чоралар рўйхати берилган.
Қонунчилик доирасидаги алоҳида талабларга қарамай, ҳар қандай тўлақонли комплаенс-дастур муайян қурилиш тамойиларига мувофиқ келиши ва комплаенс тизимининг узвий таркибий қисмлари ҳисобланувчи унсурларни ўз ичига олиши керак.
Халқаро тартибга солувчилар, экспертлар ва консультантлар томонидан самарали деб ҳисобланувчи комплаенс тизимини қуришга ёндашув турли тавсиялар ва қўлланмаларда баён этилган. Бу ҳужжатларнинг барчаларида комплаенс тизимининг кўп такрорланувчи, бир хил асосий унсурлари келтирилади, уларга қуйидагилар киради:
- юқоридан қўллаб-қувватлаш,
- ходимларни ўқитиш,
- сиёсатлар ва таомиллар,
- хатарларни баҳолаш,
- хатарларни баҳолаш,
- учинчи шахслар билан ўзаро муносабатлар,
- комплаенс-мониторинг,
- комплаенс-аудитлар,
- қоидабузарликлар тўғрисида хабарлар канали мавжудлиги (“Тезкор линия”),
- текширув.
Қайсидир манбаларда улар умумлаштирилган, қаердадир батафсилроқ берилган. Компаниялар комплаенс-тизимларни жорий этишда уларга таяниши мумкин. Аммо улар, тўлақонли комплаенс тизими жорий этилганига ўзлари амин бўлишлари ва доираси тобора кенгайиб бораётган манфаатдор шахсларни ишонтиришлари учун комплаенс тизимини қуришдаги умумэътироф этилган ва ваколатли орган томонидан тасдиқланган меъёр ва амалиётни мустаҳкамловчи эталон зарур. Халқаро стандартлаштириш ташкилоти ишлаб чиққан ISO19600:2014 ёки ISO37001:2016 стандартлари мана шундай таянч бўла олади.
ISO19600 стандарти исталган йўналишда комплаенс-тизимлар қуришга мўлжалланган. ISO37001 стандарти коррупцияга қарши дастур қисмидаги талабларни ҳисобга олган ҳолда комплаенс тизимини қуришга қаратилган ўша умумий ёндашувни мустаҳкамлайди. Коррупцияга қарши курашиш стандарти Халқаро савдо палатаси (ICC), Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилоти, Transparency International ва бошқа халқаро ташкилотлар кодекслари асосида ишлаб чиқилган. Иккала стандарт, шунингдек, ҳуқуқни қўллаш амалиётини, жумладан, хорижий коррупцияга қарши қонунлар (UK BA, FCPA) талаблари ва АҚШ Адлия вазирлиги ҳамда Буюк Британия Адлия вазирлиги каби етакчи миллий тартибга солувчилар тавсияларини ҳам ўз ичига олади.
Комплаенс-стандарт бўйича сертификатлашдан ким ўтган
Россияда ҳозирча ISO19600 стандарти бўйича сертификатлашдан ўтган компаниялар кўп эмас. Уларга йирик бизнес компаниялари, масалан, МТС, Сбербанк, Сибур, Атон, СУЭК киради. ISO37001 стандарти бўйича эса, Россия бизнесидаги сертификатлаш амалиёти янада сийрак. ISO стандартларига мувофиқ коррупцияга қарши комплаенс-дастурларини тасдиқлаган компаниялар буни ISO19600га мувофиқликни баҳолаш билан бирга амалга оширганлар. Порахўрликка қарши курашиш менежменти тизимлари соҳасидаги стандарт бўйича алоҳида сертификациядан ўтган компаниялар амалда саноқлидир. Жумладан, бу Softline компанияси саналади. Шунингдек, ҳозирда “ВимпелКом” компанияси сертификацияга тайёрланмоқда.
Комплаенс-стандарти бўйича сертификация тобора талабгир бўлиб бормоқда, қатор компаниялар мувофиқликка тайёргарлик жараёнида ёки баҳолаш босқичида. Уларга ТМК (Қувур металлургия компанияси) ва “Северсталь” киради.
Бу йил РСТИ Россия бизнесидаги биринчи, компаниялар коррупцияга қарши сиёсатларининг самарадорлигини баҳоловчи Коррупцияга қарши кураш рейтинги тузилиши ҳақида эълон қидли. Яқинда Россия бизнеси коррупцияга қарши кураш хартияси мезонлари ва ISO37001 халқаро стандартига асосланган мустақил экспертиза натижалари эълон қилинди. РСТИ россиялик компаниялар коррупцияга қарши кураш тизимларини баҳолашда стандартга риоя этган бўлишига қарамай, рейтинг сертификация ва стандартга мувофиқликнинг тасдиғи саналмайди. Шунингдек, айрим компанияларни баҳолаш сиртқи, яъни ташқи манбалар, асосан ушбу компаниялар сайтларида бўлган ахборот асосидагина ўтказилган.
Стандарт 2016 йилда чиқарилган бўлишига қарамай, дунёда 37001 бўйича сертификатлаш амалиёти унчалик кенг тарқалмаган (1- расмга қаранг). Бизда мавжуд ахборотга кўра, йирик Европа компанияларидан ўз коррупцияга қарши курашиш тизимларининг мувофиқлигини Италиянинг Водафон (Vodafon Italia S.p.a.) компанияси, Telekom Albania Sh.A., Volvo Car Germany GMBH, шунингдек жаҳон бозорида унчалик машҳур бўлмаган маҳаллий итальян компаниялари, жумладан йирик француз кабель-сим маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиси холдингига кирувчи Nexans Italia SPA тасдиқлаган. Кореянинг Daewoo Engineering&Construction компанияси, Эквадорнинг энг йирик Bancodel Pacifico S.A. банки, айрим Хитой компаниялари, Сингапурдаги логистика компанияси ҳам ўз коррупцияга қарши кураш менежмент тизимларининг ISO стандартига мувофиқлигини тасдиқладилар.
Сертификатлашни ким ўтказа олади?
Компаниялар орасида ва профессионал доираларда ISO19600:2014 ва ISO37001:2016 стандартлари бўйича сертификатлашни ўтказиш ваколати кимда мавжудлиги тўғрисида муҳокамалар юзага келади. Сертификация органи қандай аккредитациядан ўтган бўлиши керак? Федерал ваколатли орган аккредитацияси мавжудлиги талаб қилинадими? Россияда мувофиқликни баҳолаш бўйича миллий стандарт мавжуд (ГОСТ Р ИСО/МЭК 17021-1-2017), у менежмент тизимлари аудити ва сертификациясини ўтказувчи органларга талабларни белгилайди.
Унда менежментнинг қуйидаги тизимлари кўрсатилган: экологик менежмент тизимлари (ГОСТ Р ИСО 14001-2016), сифат менежменти тизимлари (ГОСТ Р ИСО 9001-2015) ва ахборот хавфсизлиги менежменти тизимлари (ГОСТ Р ИСО/МЭК 27001-2006) яъни, улар ГОСТ тақдим этилганлардир. ISO19600, шунингдек ISO37001га ҳам, ҳозирча ГОСТ мақоми берилмаган. Сертификация ихтиёрий бўлгани сабабли, компания сертификатлаштирувчи органни унинг обрўси ва аккредитациясига қараб, ўзи кимга кўпроқ ишонишидан келиб чиқиб танлаши мумкин.
Аккредитация сертфикациялаш органи тегишли салоҳиятга ва холисликка эга эканлигининг кафолати бўлади. Сертификатлашнинг бир неча даражалари мавжуд: халқаро, миллий, минтақавий, тармоқ. Энг юқори ишончлилик даражаси халқаро аккредитацияда бўлиб, у аккредитация натижаларининг турли мамлакатлар миллий тизимларида эътироф этилишини англатади. Аккредитация бўйича халқаро даражага эга энг машҳур ташкилот Аккредитация халқаро форуми саналади: (IAF – International Accreditation Forum), у аккредитация органлари, сертификатлаш органлари ва турли соҳалар, жумладан менежмент, маҳсулот ва ходимлар тизимларида мувофиқликни баҳолаш билан шуғулланувчи бошқа ташкилотларнинг глобал ассоциацияси саналади. Агар компания халқаро бозорларда ишлайдиган бўлса, IAFга кирувчи сертификатлаш органи ҳам хорижий шериклар учун юқори ишончлилик даражасига эга бўлади.
ISO37001:2016 бўйича сертификатлаш географияси
Комплаенс-стандарт бўйича сертификатлаш компанияларга қандай афзаллик беради?
Бугунги кунда нафақат халқаро, балки россиялик компанияларнинг ҳам ўз амалий ҳамкорларига талаблари қатъийлашмоқда. Контрагентлар ишончли эканига ва уларнинг виждонийлигига алоҳида эътибор берилмоқда. Бунда йирик бизнес компанияларни қоидабузарлик ва жавобгарликка тортилиш фактлари юзасидан баҳолабгина қолмай, улар бундай ҳолатларнинг олдини олиш учун нима қилаётганликларига ҳам қарамоқда. Халқаро бозорда ишлайдиган ёки унга чиқишни истайдиган компаниялар учун жумладан корупцияга қарши қўлланилувчи қонунчиликка риоя этишнинг очиқ баёнотигина эмас, балки, расмий, ишончли тасдиқ ҳам талаб этилади. Эслатиб ўтамиз, коррупцияга қарши курашиш барқарор етказиб беришлар занжирини қўллаб-қувватлаш учун кўплаб халқаро компаниялар риоя этадиган БМТ Глобал шартномасининг 10 та тамойилидан бири саналади.
Шу тариқа, стандартга ва сертификацияга таяниш компанияларга: сифатли ва самарали комплаенс тизимининг исботини, ахлоқ борасидаги етакчи ролни, контрагентлар ва манфаатли шахслар кутилмаларига мувофиқ келувчи ишончли амалий ҳамкор обрўсини таъминлайди.
Коррупцияга қарши қонунчиликнинг изчил ривожланиши, шунингдек бошқа, масалан, санкциявий талаблар ва чекловлар билан боғлиқ соҳалардаги ўзгаришлар инобатидан, глобал миқёсда комплаенс-тизимлар стандартизацияси ва сертификацияси компаниялар учун янада долзарб бўлиши ва нафақат йирик бизнесни, балки ўрта ва кичик бизнесни ҳам қамраб олишини прогнозлаш мумкин.
Светлана Снежко, социология фанлари номзоди, Int. Dip. (Comp.), Russian Business Ethics Networkнинг телеком-ахлоқ бўйича директори