Қарз маблағлари ёки грантлар кўринишда хусусий инвесторлар ҳамда халқаро молиявий институтларнинг инвестицияларини жалб қилиш бундай инвесторлар учун мақбул шароитлар яратишни, жумладан инвестицияланган маблағларни тегишлича, виждонсиз хатти-ҳаракатларни, хусусан коррупция ва корпоратив қаллобликни рағбатлантирмайдиган шароитда ишлатиш кафолатларини яратишни талаб қилади.
Кўптомонлама тараққиёт банклари, жумладан Африка тараққиёт банки гуруҳи (АфТБ), Осиё тараққиёт банки (ОТБ), Европа тикланиш ва тараққиёт банки (ЕТТБ), Бутунамерика тараққиёт банки гуруҳи (БАТБ), Жаҳон банки гуруҳи (кейинги ўринларда, умумлаштириб – халқаро тараққиёт банклари (ХТБ)), шунингдек миллий банклар ёки ривожланиш агентликлари, жумладан Француз тараққиёт агентлиги (AFD/ФТА), Германиянинг Тикланиш кредит институти (KfW), Япония халқаро ҳамкорлик агентлиги (JICA)[1] каби молиявий институтлар инвестиция қабул қиладиган мамлакатдан тендер давомида, яъни товарлар ва хизматларни танлов асосида сотиб олиш жараёнида бизнесни виждонан юритиш қоидаларига риоя этишни ва коррупция, оғдириб олиш, корпоратив қаллоблик, жумладан ҳужжатларни қалбакилаштириш, мажбурлаш, тил бириктириш ва ҳ.к. каби қилмишларнинг олдини олиш учун шароитлар яратишни талаб қиладилар.
Биринчидан, бу талаблар шартнома ҳужжатларида, иккинчидан намунавий харид ҳужжатларида мустаҳкамланади. Уларга риоя қилиш назорат механизмлари ва виждонсизлик ҳаракатларини аниқлаш орқали назорат қилиб борилади. Тендерда қатнашаётган компаниялар томонидан бу талабларга риоя этилмаслик ушбу компанияларга нисбатан ХТБ томонидан санкциялар жорий этилишига олиб келади, шунингдек тендерни бекор қилиб, тараққиёт банки ажратган молиялаштиришни кучдан қолдиришгача олиб келади.
Қоидага кўра, тараққиёт банки давлатга ёки давлат тузилмасига, масалан тараққиёт дастурига ёки йўл-транспорт инфратузилмасини модернизациялашга кредит линияси ва/ёки грант ажратганда, бундай дастур доирасида тараққиёт банки ажратган маблағлар ҳисобидан молиялаштириладиган консалтинг компаниялари, аудит фирмалари, етказиб берувчилар, пудратчилар ва ҳ.к.ларни саралаш учун тендерлар ташкил қилиш кўзда тутилади. Умуман олганда, тараққиёт банки ва мамлакат ўртасида молиявий шартнома имзолангандан кейин ушбу маблағлар қарз олувчи давлатга ўтса-да, корпоратив ахлоқ ва инвестицияларни олаётган мамлакатдаги бошқарув даражасини инобатга олиб, шунингдек Трансперенси Интернешнл[2] томонидан бериладиган коррупцияни қабул қилиш индексига таяниб, тараққиёт банки давлат билан молиявий шартномага виждонсиз хатти-ҳаракатлар, айнан олганда дастур ёки лойиҳани амалга оширишда қаллоблик ёки коррупциявий қилмишларнинг олдини олиш бўйича тегишли чораларни кўриш мажбуриятини қатъий равишда киритади. Виждонсиз хатти-ҳаракат аниқланганда, қарз олувчи давлат бу ҳақида тараққиёт банкини хабардор қилиш ва уни бартараф этиш учун барча зарурий чора-тадбирларни кўриш мажбуриятини зиммасига олади. Бундай ахборот яширилган ҳолатда, тараққиёт банки молиялаштиришни бекор қилиши мумкин.
Параллель равишда, ХТБ молиялаштирадиган тендерларда қўлланиладиган барча намунавий харид ҳужжатлари тендер иштирокчиларининг виждонсиз хатти-ҳаракатларга қўл урмаслик, жумладан пора бермаслик, оғдириб олмаслик, аризага илова қилинган ҳужжатларни қалбакилаштирмаслик ва ҳ.к. борасида мажбуриятини ўз ичига олади.
Бундан ташқари, Жаҳон банки инвестициявий лойиҳаларни молиялаштириш доирасидаги харидлар қоидаларида равшан баён қиладики, агар Жаҳон банки, контрактни тақдим этиш танловини ўтказиш жараёнида контракт тақдим этилишига тавсия этилган фирма ёки хусусий шахс, бундай фирма ёки жисмоний шахснинг ходимларидан бирортаси ёки унинг агентлари, субмаслаҳатчилари, субпудратчилари ёки товарлар ва хизматлар етказиб берувчилар ва/ёки уларнинг ходимлари[3] бевосита ёки билвосита коррупцияга, қаллобликка, тил бириктиришга, мажбурлашга ёки тўсқинликлар яратишга аралашган, деган хулосага келса, контрактни тақдим этиш борасидаги таклиф рад этилади.
Аммо гап кўп ҳам ХТБнинг бундай тендер иштирокчисини молиялаштиришни рад этишида эмас. Юқорида айтилганидек, лойиҳани амалга ошириш, жумладан тендер давомида виждонсиз хатти-ҳаракат жиддий оқибатларга олиб келиши мумкин. Бугунги кунда юқорида санаб ўтилган бешта ХТБ виждонсиз иштирокчини (компания ёки жисмоний шахсни) нафақат виждонсиз хатти-ҳаракат аниқланган лойиҳадан, балки муайян муддатга ХТБ молиялаштиришидан, яъни ХТБ молиялаштирадиган ҳар қандай тендерда қатнашишдан четлаштиришнинг ўз тизимига эга.
Четлаштириш механизми қандай ишлашини батафсил кўриб чиқамиз. Тилга олиб ўтилганидек, молиялаштириш ажратилаётган мамлакатларда коррупция хатари мавжудлигини англаган ҳолда, ХТБ, жумладан қуйидагилар орқали, коррупция ёки қаллоблик қилмишларининг олдини олиш ва аниқлаш учун турли назорат механизмларидан фойдаланадилар:
Лойиҳа мониторинги: лойиҳани амалга ошириш давомида тараққиёт банки ходимлари, қоидага кўра, инвестиция объектларига режали ёки режадан ташқари мониторинг миссиялари доирасида ташриф буюрадилар, бу ишларнинг тегишлича боришига ишонч ҳосил қилиш, шунингдек фаолиятдаги ёки ажратилган маблағларнинг ишлатилишидаги аномалияларни аниқлаш имконини беради;
Назорат ва аудит: техник ва молиявий аудитлар ҳам лойиҳа амалга ошишидаги ёки харидлар жараёнидаги аномалиялар ва муаммоларни аниқлаш имконини берадилар;
Wistleblowing: ХТБ ўз веб-сайтларида очиқ фойдаланишда хабар беришнинг аноним каналларини ташкил қиладилар[4]. Бундай каналлар орқали ХТБ исталган шахсдан эҳтимолий виждонсиз хатти-ҳаракат, ўғрилашлар ёки лойиҳада маблағларнинг тегишлича ишлатилмаслиги тўғрисида ахборот олиши мумкин. Қоидага кўра, хабар берувчининг шахси, уни ҳуқуқбузар томонидан таъқибга олинишидан ҳимоялаш мақсадида, махфий сақланади.
Шикоят ёки ахборот олиниши билан, тараққиёт банки биринчи навбатда унга етиб келган ноқонуний ҳаракатлар тўғрисидаги ахборот қанчалик асосли эканлигини белгилайди. Эҳтимолий аномалиялар тўғрисидаги ахборот ўрганилади ва, зарур бўлганда, ХТБнинг тегишли инстанциясига текширув ўтказиш учун топширилади. Текширув якунлангач, ХТБ қуйидагича қарор қабул қилиши мумкин: i) қонунбузар-компанияни ёки ҳуқуқбузар жисмоний шахсни ХТБ молиялаштирилишидан четлаштириш, ii) жалб қилинган мансабдор шахс тўғрисидаги ахборотни маҳаллий ҳуқуқни ҳимоя қилиш органларига тақдим этиш, iii) тендерни бекор қилиш (ажратилган молиялаштиришни ҳам кучдан қолдиришга қадар).
Қайд этиш ўринлики, агар юқорида келтирилган бешта ХТБ тузган четлатиш тўғрисидаги қарорларни биргаликда қўллаш бўйича Келишув қўлланиладиган бўлса (унга кўра, бир ХТБ қабул қилган амалий муносабатларни бекор қилиш (четлатиш) ҳақидаги қарор бошқа ХТБлар томонидан тан олинади, бунинг оқибатида бир ХТБ томонидан четлатилган шахс мувофиқ равишда бошқа ХТБлар томонидан ҳам худди ўша шартларда (cross-debarment) четлатилади), четлатиш механизми компания учун яна ҳам катта зарба бўлади.
Жаҳон банки гуруҳи (кейинги ўринларда – ЖБГ) маълумотларига кўра, 1999 йилдан 2019 йилга қадар Жаҳон банки молиялаштирадиган лойиҳаларда қатнашишдан 956 та компания ва жисмоний шахс четлатилган[5].
2017 йилдан буён, Ўзбекистондаги Жаҳон банки томонидан молиялаштириладиган инвестициявий лойиҳалар доирасида 6 та компания ва 2 нафар жисмоний шахс турли муддатларга ЖБГ молиялаштиришидан четлатилди[6]. Ушбу компаниялар четлатилишининг сабабларини ва четлатишнинг минимал даври тугаши билан четлатиш бўйича санкция олиб ташланиши учун улар томонидан қандай чоралар кўрилиши кераклигига тўхталамиз.
2017 йилда ЖБГ «Q.» МЧЖни қаллобликда, тил бириктиришда ва мажбурлашда айблаб, 7 йил 11 ой муддатга четлатиш тўғрисида қарор қабул қилди. ЖБГ сайтида чоп этилган қарорга кўра,[7] Сирдарёда сув таъминоти лойиҳаси доирасида компания лойиҳанинг қурилиш шартномаси бўйича ўзининг академик тажрибаси тўғрисида ёлғон ахборот тақдим этишда, аризалар топшириш муддати тугаши бўйича тендер ҳужжатларини алмаштириш мақсадида давлат идораси мансабдор шахси билан тил бириктиришни уюштиришда, молиявий таклифи пастроқ бўлган рақобатчини ўз аризасини қайтариб олишга ундаш мақсадида мажбурлаш амалиётида айбдор деб топилган.
2018 йилда «J.» МЧЖ ва «K.» МЧЖ қаллобликда ва тил бириктиришда айбланиб, ҳар бири 4 йилу 9 ойга четлатилди. Иккала компания ЖБГ томонидан молиялаштириладиган бир шартнома бўйича тендерга ариза топширишда ахборотни ноқонуний алмашиш тўғрисида келишиб олишда айбдор деб топилган. Бундан ташқари, иккала компания шартнома бўйича ишларга таклиф этилаётган персонални шакллантириш тўғрисидаги ахборот тақдимотида маълумотларнинг бузиб тақдим этилишига жавобгар деб эътироф этилган[8].
2019 йилда «F.» МЧЖ компаниясини коррупция амалиётида айблаб, 3 йил муддатга четлатиш тўғрисида қарор қабул қилинган. ЖБГ пресс-релизига кўра, компания коррупция амалиётида айбдор этиб топилган, чунки Ўзбекистонда олий таълимни модернизациялаш лойиҳаси доирасида бўлажак контракт юзасидан Жаҳон банки ходимининг ҳаракатига ноқонуний таъсир кўрсатишга уриниб, ходимга қимматбаҳо ашё таклиф этган[9].
Ва ниҳоят, бугунги кунда Ўзбекистондаги санкцияга учраган компанияларнинг охиргиси – бу «M.» ҚК бўлиб, у қаллобликда айбланган. 2020 йил 29 апрелдаги ЖБГ пресс-релизига кўра, компанияга нисбатан 30 ойлик четлатиш санкцияси жамоат сув таъминоти хизматлари ҳаммабоплиги, сифати ва барқарорлигини ошириш мақсадига қаратилган Сирдарёда сув таъминоти лойиҳаси доирасида қаллоблик ҳаракатлари сабабли чиқарилган. Жаҳон банки хабарида айтилишича, компания ўз молиявий ахбороти ва касбий тажрибаси ҳақидаги аризасида ҳақиқатни бузиб кўрсатган ва ЖБГ молиялаштирадиган конрактни олиш мақсадида, унда манфаатлар тўқнашуви йўқлигини эълон қилган, бу эса қаллоблик саналади.
Бундай четлатиш механизми (debarment) ҳуқуқбузар компания корпоратив бошқаруви ривожига тўғридан-тўғри таъсир кўрсатади, чунки четлатишда бу компания ТБР олдида четлатишнинг бирламчи муддати якунлангунига қадар комплаенс дастурни қабул қилиш мажбуриятини олади.
Масалан, ЖБГ, қоидага кўра, ҳуқуқбузар компанияни бирламчи минимал муддатга четлатар экан, компания ЖБГ қўйган шартларни бажарса ва, минимум ўлароқ, ЖБГ тамойилларига мувофиқ амалда иш берадиган комплаенс дастурни жорий этса, бу муддат якунлангач четлатиш бекор қилиниши мумкин. Юқорида келтирилган ўзбекистонлик компаниялар айнан мана шундай шартларда четлатилган. Алоҳида ҳолатларда ЖБГ, айбдор компания янада қисқа муддатда ва ЖБГ мониторинги остида комплаенс дастурни татбиқ этиш мажбуриятини зиммасига олиши шарти билан, четлатишнинг янада кичикроқ муддатига рози бўлиши мумкин. Айнан мана шундай келишув «M.» ҚК ва «Idemia France SAS» компанияси билан тузилган, бу уларга четлатишнинг камроқ муддатини олиш имконини берди (бири 30 ой ва бошқаси 3 йил). Қайд этиш ўринлики, йирик компаниялар учун ЖБГ билан бундай келишув тузиш кўпроқ фойдали, бу уларга ХТБ молиялаштирадиган тендерларга тезроқ қайтиш, шунингдек, четлатиш санкцияси туфайли обрўга етадиган путурни камайтириш имконини беради, зеро бу санкция кўпинча миллий тараққиёт банклари томонидан ҳам эътиборга олинади ва айбдор компанияни нафақат санкция чиқарган ХТБ, балки кўплаб бошқа тараққиёт банклари молиялаштирадиган тендерларда ҳам муваффақиятли қатнашиш имкониятидан ҳам маҳрум қилади. Унутмаслик керакки, кичикроқ компаниялар комплаенс дастурни қисқа муддатларда татбиқ этишга қодир бўлмасликлари ҳам мумкин, чунки бу сермеҳнат ва қимматга тушадиган жараён – у янги ички таомилларни ишлаб чиқиш, салоҳиятли персонални ишга олиш, ходимлар учун таълим дастурларини жорий этиш, қабул қилинган таомилларга риоя этилиши устидан доимий назоратни ушлаб туриш ва ш.к. зарурлиги билан боғлиқ. Бунда, четлатишнинг бирламчи муддати якунланганидан кейин комплаенс дастур мавжуд бўлмаса, компанияга ХТБ молиялаштирадиган контрактлар бўйича тендерларда қатнашиш имкониятидан маҳрум бўлиш ва йирик контрактлардан маҳрум бўлиш хатари таҳдид солади.
Дарвоқе, Ўзбекистонда рўйхатдан ўтган, юқорида номи тилга олинган «Idemia France SAS» (аввалги «Oberthur Tech») компаниясига нисбатан ЖБГ томонидан 2017 йилда 30 ой муддатга четлатиш тўғрисида чиқарилган санкция алоҳида эътиборга молик[10]. Бу санкция шуниси билан эътиборлики, у Ўзбекистонда эмас, Бангладешда амалга оширилган лойиҳада коррупция ва тил бириктиришда айбдор Oberthur Tech компаниясига қарши чиқарилган. Аммо, бу санкция ҳуқуқбузар компаниянинг барча филиалларига нисбатан қўлланилиши сабабли, Ўзбекстонда рўйхатдан ўтган филиал ҳам, у санкцияга сабаб бўлган коррупциявий қилмишга бевосита аралашмаган эса-да, санкцияга тушади. Санкциялар қўллашнинг бундай географик кенг кўлами ЖБГ учун одатий амалиёт бўлиб, ундан мақсад нафақат ҳуқуқбузар компания ичида, балки ягона корпоратив гуруҳга кирувчи бошқа тузилмаларда ҳам виждонли бизнес корпоратив маданиятини ошириш саналади. Бундан ташқари, «Idemia France SAS»га нисбатан санкция юқорида айтилган, бешта ХТБ ўртасидаги Четлатиш бўйича қарорларни биргаликда қўллаш келишуви таъсир доирасига тушади ва, бинобарин, айбдор компания ва унинг барча шўъба корхоналари нафақат ЖБГ, балки бошқа тўртта ХТБ – АфТБ, ОТБ, ЕТТБ ва ХАТБ молиялаштиришидан ҳам четлатиш муддатига маҳрум бўладилар. Бундан ташқари, юқорида келтирилганидек, кўпинча миллий тараққиёт банклари ҳам ХТБ санкцияларини эътиборга оладилар ва, миллий тараққиёт банклари санкцияларни биргаликда қўллаш борасидаги расмий келишувга қўшилмаган бўлсалар ҳам, ўзлари молиялаштирадиган тендерлардан ХТБ четлатган компанияларни чиқариб ташлайдилар. Бундай позиция ХТБнинг юксак обрўсига ва миллий тараққиёт банклари учун уларнинг санкциявий қарорларини беэътибор қолдириш номақбул эканлигига асосланган. «Idemia France SAS» (аввалги «Oberthur Tech») бутун дунё бўйлаб бизнес юритувчи ўта йирик технологик компания эканлигини ҳисобга олиб, ЖБГнинг бутун корпоратив гуруҳга санкция қўллаши, шунингдек бу санкция бошқа ХТБ ва тараққиёт банклари томонидан эътироф этилиши уни ЖБГ билан четлатиш муддатини қисқартириш ва бунинг эвазига компания қисқа муддатларда комплаенс дастурни қабул қилиши бўйича махсус келишув тузишга ундаган, деб тахмин қилиш мумкин.
Ҳар ҳолда, четлатиш бўйича санкцияларнинг экстратерриториал хусусияти, унинг корпоратив гуруҳдаги биргина тузилма сабабли, гуруҳга кирувчи барча компанияларга қўлланилиши эътиборидан, бундай санкцияга учраган ҳар қандай корхонани ҳам корпоратив гуруҳ ичида, ҳам ундан ташқарида виждонсиз хатти-ҳаракатга самарали чек қўйиш устида жиддий ўйлаб кўришга мажбур қилади. Бунга эса, ЖБГ стандартларига[11] ва/ёки бошқа, тан олинган стандартларга мувофиқ комплаенс дастурни қабул қилиш ва жорий этиш йўли билан эришиш бемалол мумкин.
Хулоса ўлароқ таъкидлаган бўлардимки, лойиҳаларни виждонан амалга оширилиши тараққиёт банклари ҳамда Ўзбекистонга очиқ қизиқиш билдираётган ҳар қандай бошқа инвестор билан узоқ йиллик унумли муносабатлар гарови бўлади.
Коррупция – бу пешонага битилгани эмас, унга қарши, шунингдек корпоратив қаллоблик ва виждонсиз хатти-ҳарактнинг бошқа кўринишларига қарши курашишнинг самарали услублари мавжуд[12]. Хорижий инвестициялар, жумладан тараққиёт банклари молияси иштирокидаги лойиҳаларни амалга оширишга жалб қилинган ташкилотлар ва барча ижрочилар барча шартнома мажбуриятларини талаб даражасида бажаришга, айниқса инвесторлар ҳамда тараққиёт банклари ажратган маблағларни тегишлича ишлаштишга етарли эътибор беришлари керак ва бунга бизнесни виждонан юритиш қоидаларини татбиқ этмай эришиб бўлмайди. Ушбу қоидалар ҳар қандай комплаенс дастурнинг ўзаги саналади.
1. Турли коррупциявий қилмишлар ва корпоратив қаллобликлар аниқ белгиланган, ишчиларнинг ҳам корхонада, ҳам унинг ташқарисидаги номақбул хатти-ҳаракатларининг турли намуналари акс эттирилган Ахлоқ кодекси.
2. Ахлоқ кодекси бузилганда ташкилот/корхона ходимларини жавобгарликка тортиш имконини берувчи интизомий санкцияларнинг аниқ режими.
3. Хабар берган ходим ҳимоясини кафолатловчи, ташкилот ёки корхона Ахлоқ кодексига зид келувчи хатти-ҳаракатлар ёки вазиятлар мавжудлиги ҳақида ахборот тўплаш имконини берувчи ички аноним хабар бериш тизими.
4. Ташкилот ёки корхона фаолият йўналишига қараб, алоҳида хатар ҳудудларини аниқлаш, таҳлил қилиш ва белгилаш бош мақсади бўлган, мунтазам янгиланиб турувчи хатарлар харитаси.
5. Эҳтимолий коррупциявий хатарлар юзасидан мижозлар ва етказиб берувчилар, шунингдек воситачиларни баҳолаш таомиллари.
6. Бухгалтерия китоблари, реестрлари ва ҳисоб ёзувлари коррупция фактларини яшириш учун ишлатилмаслиги кафолатини таъминловчи ички ёки ташқи бухгалтерия назорати.
7. Раҳбарлар ва персонални, айниқса коррупция ва ваколатини суиистеъмол қилиш хатарига кўпроқ учрайдиганлар, мунтазам мажбурий ўқитишни таъминлаш учун ўқув режаси.
8. Юқорида келтирилган комплаенс дастур чора-тадбирларини амалга ошириш бўйича ички назорат ва баҳолаш тизими.
[1] Батафсил муаллифнинг ЎзАда чоп этилган «О банках развития и надлежащем использовании выделяемых ими средств» мақоласини ўқинг: http://uza.uz/ru/society/o-bankakh-razvitiya-i-nadlezhashchem-ispolzovanii-vydelyaemy-24-01-2019?m=y&ELEMENT_CODE=o-bankakh-razvitiya-i-nadlezhashchem-ispolzovanii-vydelyaemy-24-01-2019&SECTION_CODE=society
[2] Эслатиб ўтамиз, 2019 йилда Ўзбекистонга 183 мамлакат киритилган рўйхатда 153- ўрин берилди, бунда 183- мамлакат коррупция борасидаги аҳвол энг ёмон деб топилди, қаранг: https://www.transparency.org/en/cpi/2019/results
[3] Лойиҳани амалга оширишда қатнашувчи шахсларнинг кенг доирасини қамраб олувчи бундай таъриф аксарият тараққиёт банклари томонидан уларнинг харидлар қоидаларида, шунингдек уларнинг намунавий харид ҳужжатларида (қарз олувчи ушбу банк молиялаштирадиган тендерларни ўтказишда улардан фойдаланиши керак бўлади) қўлланилади.
[4] Жаҳон банки гуруҳи лойиҳасидаги виждонсиз хатти-ҳаракатлар тўғрисидаги шикоятлар учун веб-сайтлар намуналари: https://wbgcmsprod.microsoftcrmportals.com/ru-RU/anonymous-users/int-fraud-management/create-new-complaint/ ОТБ лойиҳасиники: https://www.adb.org/site/integrity/complaint-form#
[5] https://www.vsemirnyjbank.org/ru/news/factsheet/2020/02/19/anticorruption-fact-sheet
[6] Жаҳон банк сайтида қарорлар рўйхатига қаранг https://projects.worldbank.org/en/projects-operations/procurement/debarred-firms Аҳамиятлиси, ушбу рўйхат ҳар 3 соатда янгиланиб туради.
[7] Қарор матнига қаранг: https://www.worldbank.org/content/dam/documents/sanctions/office-of-suspension-and-debarment/2018/nov/Notice-of-Uncontested-Sanctions-Proceedings-Case-447-6-13-2017-.pdf
[8] ЖБГ пресс-релизига қаранг: https://www.worldbank.org/en/about/unit/sanctions-system/sanctions-board/brief/issuance-of-sanctions-board-decision-no-112 қарорнинг тўлиқ матни: https://www.worldbank.org/content/dam/documents/sanctions/sanctions-board/2018/nov/SanctionsBoardDecisionNo-112.pdf
[9] https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2019/07/17/world-bank-debars-ooo-fides-solutions-and-mr-ravshan-rizametov
[10] https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2017/11/30/world-bank-announces-settlement-with-oberthur-technologies-sa
[11] ЖБГ комплаенс бўйича гидига қаранг: http://pubdocs.worldbank.org/en/489491449169632718/Integrity-Compliance-Guidelines-2-1-11.pdf
[12] Комплаенс дастурлар ва коррупциянинг олдини олишнинг бошқа услублари ҳақида муаллифнинг ЎзАда чоп этилган «Как бороться с коррупцией: эффективные методы и зарубежный опыт» мақоласида танишинг: http://uza.uz/ru/society/kak-borotsya-s-korruptsiey-effektivnye-metody-i-zarubezhnyy–21-01-2019?m=y&ELEMENT_CODE=kak-borotsya-s-korruptsiey-effektivnye-metody-i-zarubezhnyy–21-01-2019&SECTION_CODE=society
Гулноза Мухамедова