«Янги ғояни ўрганган инсон ақли ҳеч қачон эски ҳолига қайтмайди»

Оливер Венделлл Холмс Jr.

Фан хилма-хилликни севади ва талаб қилади. Ҳозирги кунда бутун дунё олимлари умумий мақсадлар учун бирлашадилар. Лекин уларнинг вазифалари ва мақсадлари хилма-хиллиги орасида уларни бирлаштирадиган умумийлик бор – қандай қилиб буюк олим бўлиш мумкин!?

Бу мақсадга эришишда жаҳонда илмий тан олиниш муҳим рол ўйнайди, бу эса илмий ишларнинг нашр қилинишисиз амалга ошмайди. Илмий нашр ҳар қандай илмий тадқиқотнинг ажралмас қисми бўлиб, унинг оралиқ ёки якуний илмий натижасини акс эттиради. Замонавий дунёда илмий журналда нашр этиш икки томонлама рол ўйнайди: бу асл илмий тадқиқотлар натижалари ҳақида маълумот тарқатишнинг тезкор усули, шунингдек, библиометрик тадқиқотлар ва илм-фан тараққиёти ва илмий жараён иштирокчилари – муаллифлар, ташкилотлар, минтақа ва умуман мамлакатларнинг ютуқларини баҳолашнинг асосий манбаи ҳисобланади.

Шуни таъкидлаш жоизки, илмий нашр фойдалидир, чунки у: 1) янги, асл тадқиқот натижалари ёки усулларини тақдим этади; 2) чоп этилган натижаларнинг рационализацияси (тушунтириш ёки бошқа талқини)ни тақдим этади; 3) муайян тадқиқот мавзусига бағишланган соҳадаги шарҳдир; маълум бир соҳада билимларни кенгайтириш, лекин такрорламаслик мақсадида чоп этилади.

Бугунги кунда илмий нашрни ҳеч ким ўқимаса, фойдаланмаса у ҳеч қандай қийматга эга эмас. Шунинг учун илмий жамоатчиликка халқаро илмий маълумотлар базаларида (ХИБ) индексланган нуфузли хорижий нашрларда юқори сифатли илмий тадқиқотлар натижаларини тақдим этиш жуда муҳимдир. ХИБ да тақдим этилган нуфузли хорижий журналда уларнинг тадқиқотлари натижаларини нашр этиш ёш олим учун кенг мартаба истиқболларини очиши мумкин.

Юқори сифатли хорижий журналда илмий иш нашр этиш олим илмий малакасини оширади; илмий жамиятда олимнинг мақомини оширади (дастлаб – ўз мамлакатимизда, кейин, муваффақиятли бўлса, – чет элда); ХИБга мақолаларни юбориш йўли билан илмий тадқиқотларнинг фойдаланиш имконияти ва кўринишини яхшилайди, бу эса олимга халқаро олимларнинг чоп этилган ишларини таҳлил қилиш ва тўғри баҳо беришга ёрдам беради; чоп этилган тадқиқот натижалари, манфаатдор хорижий ҳамкасблари билан танишиш орқали илмий фаолият соҳасини кенгайтиради; грантлар, лойиҳаларни қўлга киритиш, қўшма нашрлар тайёрлаш, ва натижада халқаро даражада илмий мулоқот тизимига тўлиқ кира олади.

Прагматик нуқтаи назаридан, ХИБда индексдан ўтган машҳур илмий нашрлардаги илмий иш нафақат илмий фаолияти самарадорлигини ошириш, балки олимга алоқадор бўлган ташкилот моддий рағбатлантирилиши, унинг мансаби ўсишига сабаб бўлади. Бундан ташқари, муаллифларга алоқадор бўлган университет, илмий муассаса, компаниянинг илмий кўрсаткичлари бўйича рейтинг баҳосини ошириш ва мамлакатнинг халқаро илмий ҳамжамиятдаги иштирокини кенгайтириш, умуман мамлакатнинг мавқеини мустаҳкамлаш ҳам истиқболли ҳисобланади.

Шундай қилиб, ХИБ индексдан ўтган  хорижий рейтинг журналларда ўз тадқиқот натижаларини нашр тайёрлаш учун саъй-ҳаракатлари, албатта, муаллифлар мақомини яхшилаш, уларнинг янада профессионал бўлишларига ёрдам беради.

Бундан ташқари, муаллиф ўз тадқиқотларини нашр этиш ниятида бўлган мақсадли илмий нашрни танлашни ҳам таъкидлаш жоиз. Энг яхши томони, муаллиф ўзи доимо ўқиб борадиган ва ўз мавзулари бўйича жаҳон тадқиқотлари натижаларини кузатиб борадиган журналларда нашр этиш анча самарали. Бунда мантиқ оддий: агар сиз журнални ўқисангиз, унинг мавзусини, муаллифларини ва ушбу муаллифлар ишлайдиган ташкилотларни; мақолалар, адабиётлар рўйхати ва илмий аппаратларни лойиҳалаш қоидаларини биласиз; мавзуга яқин мақолалардан ўзингизнинг ишингизда фойдаланишингиз мумкин.

Бундан ташқари, муаллифлар учун кўрсатмаларда келтириладиган талабларга риоя қилишни унутмасликлари керак. Барча талаблар мажбурийдир. Журнал талабларига жавоб бермайдиган ишлар муаллифларга кўриб чиқилмасдан қайтарилади. Қоида тариқасида, йирик ношир кўрсатмалар (Elsevier, Springer, Nature, Wiley, Taylor&Francis, Oxford University Press (OUP), Bilge, Emerald, Cambridge University Press (CUP), ва бошқалар) ноширлар ичида журналлар учун жуда ўхшаш талабларга эга. Маълум бир журнал учун мақолани тайёрлашда нашриётнинг ҳар қандай журналининг кўрсатмаларидан фойдаланиш мумкин эмас, аммо мақола тайёрлашнинг биринчи босқичида барча журналлар учун умумий талабларни билиш мақсадга мувофиқдир.

Мақолани кўриб чиқиш учун қабул қилиш каби муҳим босқичга эришиш учун тадқиқот мавзусига аниқ мос келадиган журнални танлаш тавсия этилади; унинг мақсад ва вазифаларини, тематик қамровини ўрганиш жуда муҳимдир; мақолалар журнал талабларига мувофиқ, мустақиллик ва ихтиёрийлик кўринишисиз қатъий мўлжалланган бўлиши керак.

“Табриклаймиз, мақолангиз нашрга қабул қилинди!” – ҳар қандай олим-муаллифлар орзиқиб кутаётган эзгу иборадир. Бироқ, мақола қабул қилинган кундан бошлаб унинг нашр этилишига қадар уч ойдан ўн икки ойгача вақт кетиши мумкинлигини ҳисобга олиш керак. Бу журналнинг кирими, унинг ҳажми (йил бошига мақолалар сони), даврийлиги (йил бошига масалалар сони) га боғлиқ. Журнални танлашда ушбу хусусиятларни ҳисобга олиш, мақола қабул қилинган тақдирда тахминий нашр вақтини баҳолаш муҳимдир. Журнал мақолаларида кўрсатилган муддатларга мақолани қабул қилишдан тортиб, уни қабул қилиш ва нашр этишгача (олиш, қабул қилиш) эътибор бериш муҳимдир. Мақола қабулидан унинг нашр этилишигача бўлган катта портфелларга эга кўплаб нуфузли журналлар ва нашриёт уйлари, тезда  ўз веб-сайтларида электрон шаклда қабул қилинган мақолаларни нашр қилади. (нашр ” Article in Press “деб аталади). Олдин чоп этилган мақолалар онлайн босма нашр чоп этилишидан олдин ҳам ички ХИБ томонидан ушбу маркировка билан жойлаштирилади. Электрон нашрнинг ушбу версияси нафақат муаллифларга натижаларни халқаро ҳамжамиятга тез тақдим этиш имкониятини беради, балки бошқа олимларга ҳам тез мурожаат қилиш имконини беради. Нашрдан олдин мақола адабий таҳрир, пруфридинг ва техник қайта кўриб чиқилади, бу ҳам муаллиф иштирокида, ҳам муаллиф иштирокисиз амалга оширилиши мумкин.

Ўз фаолиятини қураётган ҳар бир муаллиф ўзи тайёрлаган мақола халқаро ҳамжамиятга етиб бориши, ХИБда индексланган журналлардан бошқа нашрларда ўқилиши билан қизиқади. Шунинг учун, мақола мавзусига мос келадиган мақсадли халқаро китобхонликка эга бўлган нашр учун тўғри журнални танлаш муҳимдир. Шу билан бирга журналнинг ишончлилигини намойиш этувчи асосий кўрсаткичларни (библиометрик кўрсаткичларни) билиш лозим.

Бугунги кунда WoS  илмий маълумотлар базаси 33,000 журналлардан ва 4,500 веб-сайтлардан иборат. WoS нашрлар муаллифлари ҳақидаги маълумотлар, рефератлар, ҳужжат сарлавҳалари, фойдаланилган манбалар ва бошқалар каби маълумотларни ўз ичига олади. Бу маълумотларнинг барчаси ўз нашрларида маълум бир муаллифни келтирган олимларни, шунингдек, қандай ва қачон содир бўлганини топишни осонлаштиради. Фаннинг индексли ресурслари веб-сайти маълумотлар базасида анча кичик бўлган гуманитар журналлардан фарқли равишда табиий, аниқ ва ижтимоий соҳаларга оид илмий мақолаларга асосланган. Шу муносабат билан, гуманитар фанларга ихтисослашган олимлар кўпинча Scopusдан ўз мақолаларини чоп этиш учун нашрлар танлашади.

Аввало, барча илмий материаллар – мақолалар, муайян олим ёки муассаса илмий фаолиятининг имкониятларидан фойдаланиш тавсия қилинади, ўз навбатида, – гуманитар ва ижтимоий фанлар ҳамда санъатнинг турли соҳалари бўйича 7,3 млн. конференция материаллари мавжуддир.

Улар орасида, Emerging Sources Citation Index гуманитар ва ижтимоий фанлар билан боғлиқ 60% нашрлар ва 5,000 журналларга эга.  Ривожланаётган манбалардан олинган журналлар манба индекслари таъсир омилига эга эмас.

Арц & гуманитар Citation индекси ўз ичига олади 4.5 million ёзувлари ва ўз ичига олган 2.5 санъат ва гуманитар фанлар бўйича минг илмий нашрлар. Ижтимоий Фанлар келтириш индекси 3,200 та журнални қамраб олади ва фан келтириш индексининг Кенгайтирилган 8,5 млн.ёзувини ўз ичига олади-техника ва табиий фанлар бўйича нашрлар кўрсаткичи. Табиий-техника фанлари бўйича 150 та илмий фан бўйича 8 минг 300 та йирик журнални қамраб олади. Arts & Humanities Citation Index санат ва гуманитар 2.5 минг илмий нашрлар ва 4.5 млн ёзувларни қамраб олинади. Social Sciences Citation Index  3,200 та журнални қамраб олади ва Science Citation Index Expanded  индексининг кенгайтирилган 8,5 млн.ёзувларни ўз ичига олади. Табиий-техника фанлари бўйича 150 та, илмий фан бўйича 8 минг 300 та йирик журнални қамраб олади.

Scopus 27 миллиондан ортиқ мақола ва 51,000 илмий нашрларни ўз ичига олган энг йирик маълумотлар базаларидан биридир. Унинг ресурслари илмий журналларда чоп этилган тадқиқотларни қулай ва тез кузатиш имконини беради. Scopus WоS дан кейинроқ пайдо бўлган, лекин бугунги кунда у WоSга қараганда уч марта кўпроқ материалларга эга. Бунинг сабаби кўпроқ анъанавий манбаларга, айниқса, америкаликлар мойил бўлган илм-фан веб-сайтидан фарқли ўлароқ, бутун дунёдаги нашрларнинг кенг манбаларидан фойдаланиш эди. Scopus илмий мақолани журналга жойлаштириш ва ушбу платформадаги катта миқдордаги материаллар орасида қизиқарли маълумотларни топиш учун ҳам фойдаланиш осонроқ. Scopus тадқиқотчига оддий қидириш билан чекланиб қолмасдан, балки тадқиқот ва таҳлил соҳасига ўтишга имкон берувчи махсус воситаларга эга[1].

Ҳар иккала маълумотлар базаси библиографик/абстракт маълумотлар базаларига тегишли, чунки улар индексли ҳужжатларнинг тўлиқ матнларини (журналлардан мақолалар, конференциялар, китоблардан боблар ва монографиялар) ўз ичига олмайди, фақат уларнинг метомаълумотлари: библиографик тавсифлар (мақола номлари, муаллифларнинг номлари, нашр манбаи ҳақида маълумот), муаллифларнинг маколалари (тезислар, тезислар, тезислар), калит сўзлар ва DOI.

Илмий тадқиқотнинг якуний босқичи – нашр – тадқиқотнинг барча иштирокчилари учун якуний вақтдир. Илмий нашрлар тадқиқот натижаларининг батафсил ва ишончли тақдимотини тақдим этади. Улар илмий жамоага таъсир этиб, нафақат янги тадқиқотлар учун, балки натижаларни амалда қўллаш учун ҳам асос яратади. Шунинг учун тадқиқотчилар ўз нашрларининг ҳалол, аниқ, тўлиқ ва мувозанатли бўлишини таъминлашлари шарт, улар ўқувчиларни чалғитувчи, фактларни танлаб ёки ноаниқ тақдим этишга йўл қўймасликлари керак.

Журнал таҳририятларига ҳам катта масъулият юкланади:

• ишончлилиги ва теранлиги: чоп этилган тадқиқотлар ахлоқий ва ҳуқуқий меъёрларга мувофиқ ўтказилиши керак; тадқиқотчилар маълумотларни таҳлил қилиш ва тақдим этишнинг тегишли усулларидан фойдаланишлари керак (агар керак бўлса, ушбу соҳада мутахассисдан маслаҳат олишлари керак); муаллифлар ўз ишлари ва нашр мазмуни учун биргаликда жавобгардирлар. Тадқиқотчилар уларнинг барча усуллари ва натижалари аниқ тақдим этилишини таъминлаш учун барча босқичларда нашрларини диққат билан текширишлари керак;
• асослилик: янги натижалар аввалги тадқиқотлар мазмунида тақдим этилиши керак. Бошқа олимларнинг ишлари тўғри акс эттирилиши лозим. Мавжуд тадқиқотлардан кўриб чиқиш ва хулосалар тўлиқ, мувозанатли бўлиши ва нашр муаллифининг гипотезалари ва талқинларини қўллаб-қувватлашидан қатъи назар, маълумотларни ўз ичига олиши керак;
• тадқиқотнинг аслийлиги: муаллифлар тавсия этилган ишнинг ҳақиқий эканлиги ва илгари ҳеч бир бошқа тилда ҳеч қаерда чоп этилмаганлиги билан боғлиқ нашрларга қўйиладиган талабларга риоя қилишлари керак. Иш бир вақтнинг ўзида бир нечта нашрларга юборилмаслиги мумкин, ноширлар қўшма нашрга рози бўлган ҳоллар бундан мустасно;
• шаффофлик: тўғридан-тўғри ва билвосита молиявий қўллаб-қувватлаш, ускуналар/материаллар, қўллаб-қувватлаш, бошқа турдаги (масалан, статистик маълумотларни қайта ишлаш мутахассислари ёки техник ёзувчилар ёрдам), шу жумладан, тадқиқот молиялаштириш, барча манбалар кўрсатилган бўлиши керак; муаллифлар лойиҳа тайёрлашда тадқиқот ҳомийси (ҳар қандай бўлса) иштироки даражаси ҳақида маълумот бериш керак, амалга ошириш, таҳлил қилиш, натижаларини талқин ва тадқиқот ҳисоботи тайёрлаш;
• муаллифлик ва манбаларга ҳаволалар: тадқиқот адабиётида нафақат кашфиётлар ҳақида, балки бу кашфиётларни ким яратганлиги ҳақида ҳам маълумотлар мавжуд. Шунинг учун илмий нашрлар муаллифлиги тадқиқот ишларига ва у бўйича ҳисобот ёзишга шахсларнинг ҳиссасини аниқ акс эттириши лозим.
• тақриз шартномалар (peer-review) ва нашрга риоя қилиш: муаллифлар иш бир вақтнинг ўзида бир неча нашрда чиқиши керак эмас деган ноширлар талабларига риоя қилиш керак; муаллифлар ноширнинг оммавий ахборот воситаларидаги нашрларни чеклаш ҳақидаги талабини ҳурмат қилишлари ва агар уларнинг мақоласи илмий нашрда нашрга қабул қилинган бўлса (лекин ҳали еълон қилинмаган бўлса), ўз кашфиётларини оммавий ахборот воситаларида эълон қилишларига йўл қўймасликлари керак.

Илмий жамоада муносиб ўрин эгаллашни истаган ва фаол касб эгаси сифатида эътироф этиладиган олимнинг ўзига хос фазилатларини айтиб ўтиш ҳам бирдек муҳимдир. Олим тўғри позицияни шакллантиришга ёрдам берадиган кўникмаларга эга бўлиш керак, яъни:

• хабардорлик. Профессионал олим деярли бутун ҳаётини ҳодисаларни тадқиқ қилиш ва билишга бағишлайди. Илм-фан кишиси янгиликлар, янги кашфиётлар ва ютуқлардан доимо хабардор бўлиши керак. Илм-фан доимо ўзгариб туради, олимдан замон билан яшашни талаб қилади. Бу ҳол тадқиқотчининг меҳнати ва ҳиссасини назарда тутади, чунки ҳар қандай кашфиёт олимдан муайян соҳадаги сўнгги ўзгаришлардан хабардор бўлишни талаб қилади;
• ташкилотчилик. Замонавий дунёнинг талаби илмий услубларга амал қилиш, ўз метод ва методларини ишлаб чиқиш, уларни иложи борича амалиётда қўллашдир. Уюшган олимлар вазиятни башорат қилади, муаммолар ечимини танлайди, аниқлайди ва самарали ечим беради;
• соғлом шубҳа. Қизиқувчанлик олимларни нафақат ҳодисаларни кузатишга, балки ўзлари нимага қодир эканлигини ўрганишга ундайди. Илмли олим, агар бир ҳодиса у қадар равшан бўлмаса, бошқа ҳодиса фойдасига ўз ғояларидан воз кечиши мумкин. Олимлар учун олтин қоида ҳодисалар ҳақида очиқ тасаввурга эга бўлишдир.
• мўтадил хавф. Мўтадил хавф тадқиқотларнинг янги йўллари, усуллари ва соҳаларини излашда доимо муҳим аҳамиятга эга. Олим янги йўналишлар йўлидаги барча парадигмалари ва асосларини ўзгартиришга тайёр бўлиши керак.
• ҳамкорлик ва гуруҳларда ишлаш қобилияти. Фан турли қарашлар, нуқтаи назарлар, маданият ва бошқалардан ўзига янги фойда олади. Ҳамкорлик кўп сабабларга кўра, албатта, муҳим аҳамиятга эга, ва шунинг учун олимлар аксар ҳолларда ёлғиз бўлмаслиги керак. Илмий фаолиятда муваффақиятга эришиш учун гуруҳда ишлаш ва ҳамкасблар билан ҳамкорлик қилиш муҳим аҳамиятга эга.
• ҳалоллик ва очиқлик. Профессионал олимнинг мақсади обрў эмас, балки илм-фан манфаати учун ишлашдир. Олимларнинг коррупция ва касбий қонунбузарлик ҳолатларига алоқадорлиги номақбулдир. Кўп олимлар том маънода ўз иш қийматини ва ҳалоллик намойиш этиш учун ҳар куни кураш олиб боришади.

Профессионал олим бўлиш кўпчилик учун касб масаласидир. Бироқ, бу қийин мартаба ва куч ва фидойиликни талаб қиладиган масъулият эканлигини билиш ҳар доим муҳимдир. Яхши олим илмга иштиёқ ва ўз устида пухта ишлаш каби хислатларни ўзида бирлаштиради.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. https://ru.publ.science/ru/blog/v-chem-raznitsa-mezhdu-web-of-science-i-scopus
2. О.В. Кириллова, С.Л. Парфенова, Е.Г. Гришакина, Д.М. Кочетков. Методические рекомендации по подготовке и оформлению научных статей в журналах, индексируемых в международных наукометрических базах данных. Москва, 2017.

[1] https://ru.publ.science/ru/blog/v-chem-raznitsa-mezhdu-web-of-science-i-scopus

Mчж Editory