Сатурн ўзига хос ҳалқаси ва айланиш ўқи бурчагига эгалиги билан дарров таниладиган осмон жисмларига киради. Сатурн ҳалқаси асосан муз ва чангдан иборат бўлган ясси концентрацияланган жисмларнинг мураккаб тизимидир. Бу ҳалқаларнинг юзага келиши сабаблари борасида олимлар иккита асосий нуқтаи назарга таянадилар. Биринчисига кўра, ҳалқалар юзага келиши учун сайёранинг тортиш кучи беқарорлиги сабабли тўлақонли йўлдошга айлана олмаган сайёра атрофидаги моддалар қолдиқлари асос бўлган. Ташқи ҳалқаларни ташкил қилувчи моддалар йўлдош кўринишига келишга муваффақ бўлган аммо сайёра юзасига яқин жойлашган моддалар, катта тезлик ва бетартиб ҳаракат туфайли фавулодда кучли урилиб-сурилишларга учраган ва тобора майдаланиб, ғоваклашиб борган.
Иккинчи назарияга кўра, ҳалқалар сайёра йўлдошининг астероид ёки комета билан тўқнашуви натижасида юзага келган. Бунинг сабаби сайёра тортиш кучи бўлган бўлиши ҳам мумкин, бу йўлдош орбитаси Рош чегарасидан ўтаётганда рўй берган. Бироқ сайёра айланиш ўқининг нишаблик бурчаги ҳам кўплаб саволлар туғдиради. Яқин-яқингача олимлар уч миллиард йилдан кўпроқ вақт олдин пайдо бўлганида Сатурннинг айланиш ўқи бирозгина нишаб бўлган деб ҳисоблаганлар. Кейин, тахминан миллиард йил олдин, унинг йўлдошларининг босқичма-босқич ҳаракати аста-секин резонанс ҳодисасини юзага келтирган, у ҳозир ҳам давом этмоқда. Сатурннинг ўқи Нептун сайёраси ҳаракатланиш траекторияси билан ўзаро таъсирга киришган ва нишаблик бурчаги 27° даражага етгунча тобора катталашиб борган. Аммо яқинда CNRS, Сорбонна университети ва Пиза университети олимлари ўтказган тадқиқотлар сайёра ўқи барқарор турганлиги ҳақидаги назарияни шубҳа остига олди. Янги назарияга кўра, Старун нишаблик бурчаги унинг йўлдошлари, айниқса уларнинг энг йириги – Титаннинг миграцияси туфайли юзага келган.
Яқинда ўтказилган кузатувларга кўра, Титан ва бошқа йўлдошлар Сатурндан астрономлар тахмин қилганларидан кўра анча каттароқ тезликда узоқлашмоқда. Мана шу миграциянинг ошган тезлигини ўз ҳисоб-китобларига киритиб, тадқиқотчилар бу жараён Сатурн айланиш ўқи нишаблигига таъсир кўрсатади, деган хулосага келдилар. Йўлдошлар тобора узоқлашгани сари, сайёра кучлироқ энгашмоқда. Бугун биз кўриб турганимиз – бу мана шу сурилишнинг ўтиш босқичи, холос. Кейинги бир неча миллиард йиллар давомида Сатурн ўқининг нишаблиги икки баробардан кўпроққа ортиши мумкин.
Тадқиқотчилар гуруҳи Юпитер сайёраси ўқи борасида ҳам шундай хулосага келди. Галилей йўлошларининг миграцияси сабабли, Юпитернинг нишаблиги ҳозирда ортиб бормоқда, чунки у Уран спин-орбитал резонанси дрейфи кетидан адиабатик эргашади. Йўлдошлар миграцияси тезлигининг ҳозирги ҳисоб-китобларидан фойдаланиб, Юпитернинг нишаблиги, унинг инерция қутбий лаҳзаси аниқ қийматига мувофиқ, 6◦ дан 37◦ гача оралиқдаги қийматга етиши мумкинлиги айтилмоқда. Йўлдошларнинг бундан жадалроқ ҳаракатланиши, дрейф адиабатик бўлиб қолган ҳолатда, нишабликнинг катталашувига олиб келган бўларди.
Бугунги кунда олимлар олдида ушбу назарияни Қуёш тизимининг бошқа сайёраларида текшириб кўриш ва сайёралар айланиш ўқларининг бундай ортиши Ер учун қандай оқибатларга олиб келишини аниқлаш вазифаси турибди.
https://www.nature.com/articles/s41550-020-01284-x
http://www.cnrs.fr/en/saturns-tilt-caused-its-moons