Ўзбекистонда смарт-контрактлар. У нима ва қандай қўлланилади

Ҳуқуқий воқелигимизга смарт-контрактлар тушунчаси шиддат билан кириб келганига кўп бўлмади. Кўпчилик бу концепцияни конвенционал контрактларнинг рақамли ҳосиласи ўлароқ қабул қилди. Аслида эса, бу контрактни рақамли ўлчамларда бажаришга кўмак берувчи плафторма, холос.

Ўзбекистонда, қонунчиликда смарт-контракт тушунчаси мавжуд бўлмагани сабабли, унинг мақоми тартибга солинмай қолмоқда, ҳолбуки бир неча қонуности ҳужжатларида ушу воситасини қўллаш кўзда тутилган.

Ўзбекистонда смарт-контрактлар мақоми ва қўлланиши қай аҳволда?

Смарт-контракт – у нима?

Смарт-контрактлар – бу том маънодаги шартнома эмас, балки шартномаларни тузиш ёки бажариш учун плафтормадир. Шартномаларни тузиш ёки бажариш учун компьютерлардан фойдаланиш имконияти ҳақида биринчилардан бўлиб, узоқ 1996 йилдаёқ Allen T. ва Widdison R. сўз юритган. “Компьютерлар контрактлар туза оладиларми” деган мақоласида улар кибермаконда контрактлар тузиш имконияти ҳақида биринчи бўлиб эълон қилишган.

Илк бор 1997 йилда Szabo N. тадқиқотида смарт-контракт тилга олинган. Тадқиқот 1997 йилда оммавий тармоқларда хавфсизликни таъминлашга бағишланганди. Айнан ушбу тадқиқотда Szabo “смарт-контракт” атамасини қўллайди.

Perugini M.L. & Checco P.D., дастлабки тадқиқотларидан бирида смарт-контрактлар – бу “контрактларнинг ўзи бўлмай, балки онлайн-контрактларни ижро этиш учун каналлар” эканлигини қайд этганлар. Cuccuru P. смарт-контрактлар юридик кучга эга бўлмай, юридик ижро этиладиган контрактларни тузиш ёки бажариш учун воситагина эканлигини таъкидлайди.

Техник жиҳатдан, смарт-контракт – бу компьютер протоколи бўлиб, у муносабатлар элементларини шакллантиради ва унда кодлаштирилган шартларни, кодлаштирилган бошланғич шартлар бажарилгани сингари автоматик равишда бажаради. Бошқа сўзлар билан айтганда, бу контрагент кодда қайд этилган муайян талабларни бажарганидан кейин, жисмоний шахс иштирокисиз, унинг мажбуриятини унинг ўрнига автоматик бажарувчи воситадир.

Смарт-контрактлар қўлланилиши

Смарт контрактлар – бу, шартли равишда, мижоз шоколад ёки ичимлик сотиб олишига асос бўлувчи электрон шаклдаги шартномалар эмас, балки, аэропорт ва вокзаллардаги шоколад ва яхна ичимликлар берадиган автоматлар эканлиги тушуниш муҳим. Смарт-контракт харидор банкнотани шоколад ёки ичимлик олиш учун автоматга киритган пайтдан ишга тушади. Бу смарт-контрактнинг энг содда мисолидир. Шоколад ёки ичимликлар берувчи автоматлар – булар смарт-контрактларнинг прототипларидир.

Ўз эгаси ўрнига мажбуриятларни бажариш имконини берувчи ҳар қандай қурилма, автоматик равишда, смарт-контракт сифатида таснифланиши мумкин.

Блокчейн-технологиялар контекстида, смарт-контрактлар марказлашмаган тартибда ишлашлари ва битимлар хафсизлигини юқорироқ даражада таъминлаши билан ажралиб туради.

Агар ҳуқуқий нуқтаи назардан ёндашилса, смарт-контрактлар – бу конвенционал контрактларни тузиш ёки бажаришни тезлаштирувчи дастурий таъминотлардир. Смарт-контрактларни одатий контрактларни тартибга солувчи ҳуқуқий воситалар билан бошқариб бўлмайди. Смарт-контрактда, агар контрагент ўз мажбуриятини бажармаса, унинг контракт бўйича ҳуқуқлари то у мажбуриятларини бажара бошлагунига қадар автоматик тўхтатилади.

Ҳатто смарт-контрактда контрактнинг барча зарурий элементлари: оферта, акцепт ва мукофот мавжуд бўлса-да, шунга қарамай, смарт-контракт классик контрактнинг ўрнини боса олмайди. Смарт-контракт – бу муайян контрактларни бажаришни таъминловчи махсус плафтормадир.

Смарт-контракт якуний маҳсулот сифатида эмас, балки бошқа маҳсулотдан фойдаланиш учун асбоб ёки восита ўлароқ қабул қилиниши лозим.

Смарт-контрактлар қўлланилиши ва афзалликлари

Смарт-контракт ҳуқуқий мақомининг мухтасар таҳлили смарт-контрактлар ҳуқуқий восита бўлиб ҳисоблана олмаслиги, аммо плафторма ўлароқ таснифланиши мумкинлигин яққол кўрсатди. Плафторма сифатида смарт-контрактларни Ўзбекистондаги кўплаб соҳаларда қўллаш мумкин:

Мавжудлигининг исботи

Брендлар, патентлар, лицензия кодлари, интернет- ёки электрон манзиллар мавжудлигини исботловчи восита. Улар патент идоралари ёки лицензияловчи органлар томонидан кенг қўлланилиши мумкин. Смарт-контрактлар ушбу тизимдаги ноёб номларнинг нафақат бутлигини, балки сақланиши ва хавфсизлигини ҳам таъминлайди.

Мавжуд эмаслигининг исботи

Ички ишлар тизимида шикоятлар, жарималар ёки судланганликнинг мавжуд эмаслигини исботлаш. Тизимнинг марказлашмаганлиги бир вақтнинг ўзида бир неча нуқталарда бир хил ахборотни ўчириш, шу тариқа, давлат фуқаролари учун бу каби таъсирчан ахборотнинг тартиблилигини таъминлаш имконини беради.

Ўз вақтидаги ижро исботи

Шартнома бўйича, тўловлар бўйича етказмаларнинг ўз вақтидалигини, оммавий савдолар очилиши ва ёпилишининг ҳамда молиявий прогнозлар бошқарувининг ўз вақтида бўлганлигини исботлаш. Улар давлат харидлари, фонд ва товар биржалари ва почта хизмати соҳасидаги ваколатли органлар томонидан фойдаланилиши мумкин.

Ҳужжатлар мавжудлигининг исботи

Коллеж ёки университетга кириш учун, патент олишга топширилган, муаллиф ҳуқуқлари бузилиши бўйича талаблар ва даъво аризаларини тақдим этиш учун берилган ҳужжатлар мавжудлигини исботлаш. Бу шаклда улар патент идоралари, университетлар ва коллежлар учун фойдалидир.

Шахс идентификациясининг исботи

Инсон шахсини тасдиқлаш, ҳайвонлар ёки товарларни идентификациялаш. Бошқача айтганда, агар шахс кўчмас мулк ёки кредитга товарлар сотиб олмоқчи бўлса, у смарт-контрактлардан ҳақиқатан шундай одам муайян жойда яшаши ёки ўзи тақдим этаётган давлат фуқароси эканлигини кўрсата олиши учун фойдаланиши мумкин. Агар шахс чалғитаётган ёки алдаётган бўлса, смарт-контракт автоматик равишда ишга тушади ва барча битимларни бекор қилади. Бундай смарт-контрактлар айниқса оммавий реестрларда, жумладан савдо реестрлари, меҳмонхоналар ва шифохоналарда фойдалидир.

Асарга муаллифликнинг исботи

Бирор-бир асар ёки интеллектуал мулкка муаллифлик мақоми ўзгаришини назорат қилиш. Қолаверса, смарт-контракт муайян ҳужжат ёки ҳужжатларда ёхуд муаллифлик ҳуқуқларини ҳимоялашда ўзгаришларни кузатиб бориш учун қўлланилиши мумкин. Бу ҳолатда смарт-контрактлар оммавий реестрлар ёки патент идоралари учун қизиқиш уйғотади.

Мулкка эгаликнинг исботи

Муайян, кўчар ёки кўчмас, ушлаб бўладиган ёки ушлаб бўлмайдиган мулкка эгаликни исботлаш. Масалан, мулкни, компаниялар акцияларини, облигацияларини, рақамли активларни ва криптовалютани бошқариш учун дастурий таъминот. Бу ҳолатда смарт-контрактлардан банк ва молия соҳасида, айниқса фонд биржаларида фойдаланиш мақсадга мувофиқ.

Смарт-контрактлар камчиликлари

Смарт-контрактлар саноқли камчиликларга эга:

Мутахассис бўлмаганлар учун тушунарсизлиги. Смарт-контракт кодларини тушунишда бир қатор муаммолар туғилиши эҳтимоли мавжуд. Бу фойдаланишда хатоларга олиб келади, бу эса, ўз навбатида, уларнинг обрўларига зарар етказади.

Контракт шартларига нисбатан ўзгарувчан эмаслик. Агар вазиятлар ўзгарса, смарт-контрактларни ўзгартириш ўта қийин. Улар фақат ўзларида мавжуд буйруқларни бажарадилар ва томонларга айрим шартларни бажармаслик учун ихтиёр ҳуқуқини қолдирмайди.

Марказлашмаганлиги сабабли мослашувчан эмаслик. Смарт-контракт воситасида бажарилган ҳеч қандай амалиётни ортга қайтариб бўлмайди, чунки бу ҳолатда барча тақсимлаш реестрларидаги ҳамма амалиётларни ўзгартириб чиқишга тўғри келади.

Хулосалар

Смарт-контрактлар – бу классик контрактларни тузиш ёки улар шартларини бажариш учун самарали восита. Смарт-контрактларни кўп соҳаларда қўлласа бўлади, улар кўплаб тармоқлар учун фойдали. Шу билан бирга, смарт-контрактлардан фойдаланишдаги айрим ноқулайликларни ҳисобга олиш зарур. Шу сабабли, смарт-контрактларнинг соддалаштирилган талқини Ўзбекистондаги кўплаб соҳаларда, айниқса, рақамли иқтисодиётнинг янада ривожланиши ҳисобга олинганда, фойдали бўлиши мумкин. Бунинг учун яхши инфратузилма ва тайёргарлик кўрган персонал керак бўлади.

 

Ахмедов Ойбек

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *