Лойиха

О’ЗБЕКИСТОНДА ХОТИН-КИЗЛАР ХУКВАЛАРИ ВА ИМКОНИЯТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ, ХИМОЯЛАШ В.А. КЕНГАЙТИРИШ МАКСАДЛАРИДА ФУКАРОЛИК ДЖАМИЯТИНИ МУСТАХКАМЛАШ

МУНДАРИЯ

1. Кискартмалар, изохлар

2. Аннотасия 3

1.1 Tadqiqot markazi 5

• Tadqiqot maqsad va vazifalari 5

3. Методология 6

2.1 Танлов

2.2.So’rovnomada ishtirok qilgan респондент Расширение иджтимоий-демографик тавсифлари

4. Fuqarolar o’z-o’zini boshqarish organlari vakillari bilan o’tkazilgan tadqiqotlar natijalari

  3.1. Уйдаги зо’равонлик ва унинг намён бо’лиш шакллари

5. Хавф гурухидаги ва махаллаларда ойлалардаги химояга мухтодж хотин-кызлар иштирокида отказилган фокус-гурухлардаги тадкикотлар натиджалари

4.1. Уйдаги зо’равонлик ва унинг намён бо’лиш шакллари

6. Ксулосалар 
7. Тавсиялар 

Кискартмалар, изохлар:

MFY – Mahalla fuqarolar yig’ini.

Яраштирув комиссияси – Mahalla fuqarolar yig’ini huzuridagi Yarashtiruv komissiyasi.

Посбон – махалла хузуридаги хукукни химоя килиш, органайнинг ко’нгилли ходими.

MTM – maktabgacha ta’lim muassasasi.

Нафака – Ахолини моддий та’минлаш шаклларидан бири.

Томорка – уйга туташ участка, йордамчи хо’джалик.

Мардикор – йолланма ищи.

Аннотация: Mazkur tadqiqot «O’zbekistonda xotin-qizlar huquqlari va imkoniyatlarini rivojlantirish, himoyalash va kengaytirish maqsadlarida fuqarolik jamiyatini mustahkamlash» loyihasi doirasida oyihasi doirasida.

Mazkur tadqiqot maqsadi Farg’ona viloyati bo’yicha 30 ta mahallani baholashdan iborat bo’lgan. Farg’ona viloyati O’rta Osiyodagi noyob радость hisoblanadi. Бу йерда, ко’зга ташланайотган тараккиёт белгиларига карамай, одамлар хамон асрлар оша урф-одатлар ва ан’аналарга аник амал килиб келадилар.

O’zbekiston Konstitusiyasi va milliy qonun hujjatlarida erkaklar va ayollarning oilada ham, jamiyatda ham tengligi e’lon qilingan. Бирок, амалиотда хотин-кизлар ушбу хукуклардан то’лик дараджада фойдаланмайдилар. Айрим ан’анавий маданий кадриятлар гендерлик роллари ва хатти-характератлар стереотипларини ривожлантиради, улар сезиларли дараджада уйдаги зо’равонлик ва унинг келгуси авлодлардаги репродукцияси сабиабига айлан.

Xotin-qizlarga qarshi zo’ravonlik global muammo hisoblanadi. Xotin-qizlarga nisbatan zo’ravonlik, shu jumladan uydagi zo’ravonlik chegara bilmaydi, biron-bir muayyan ijtimoiy guruhlar, ta’lim yoki mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi bilan. Turli mamlakatlarda uydagi zo’ravonlik turlicha shakllarga ega bo’ladi va ularni hal qilishning har xil yo’llarini talab qiladi. Xotin-qizlarga qarshi zo’ravonlik umuman insoniyatga qarshi zo’ravonlikning qismi hisoblanadi va uning oqibatlari umuman butun jamiyatga daxl qiladi. Шу билан бирга, уни умуми иджтимоий мухитдан ва маданий ildizlardan tashqari ko’rib chiqish mumkin emas. Уйдаги зо’равонлик мавзуси – иуда нозик мавзу, чунки, одатда, бундай зо’равонлик холатлари то’г’рисида хаддан ташкари йомон ходисалар – котиллик йоки хотин-кизларнинг о’з джонига касд гилишлари юз бергандан кейингина ма’лум бо’лади. O’zbekistonda uzoq vaqt uydagi zo’ravonlik muammosi tan olinmagan, ushbu holatga qarshi kurashish uchun asos bo’ladigan normativ-huquqiy baza bo’lmagan.

Бир томондан, мамлакатда демократия ва фукаролик джамияти тамойиллари элон килинган о’тиш даврида джамият хайотининг барча сохаларида хотин-кизлар фаоллиги о’сиш ан’аналари кузатилди. Xotin-qizlar ozodligi (emansipasiyasi) erkaklar asrlar davomida an’anaviy ravishda va asosiysi – shak-shubhasiz – hukmronlik o’rnini egallagan jamiyatda real voqelikka aylandi. Сонги йилларда джамият хайотинин барча сохаларида янги о’згаришлар, шу джумладан ан’анавий джинси ролларда тубдан о’згаришлар юз берди. Bozor islohotlari shunga olib keldiki, erkaklar oilaning moddiy farovonligini ta’minlashda o’z an’anaviy rolini bajarishga qodir bo’lmay qoldilar va ushbu rol ko’plab oilalarda xotosh-qizlar tomonidila bajar.

Иккинчи томондан, иктисодий, иджтимоий ва сиёсий окибатлар истисносиз барчага даксл килди. О’сиб бораётган камбаг’аллик ва ишсизлик, альбатта, эркакларда ветчина, хотин-кизларда ветчина акс этди. Biroq, xotin-qizlarning bola tug’ish va oilani ta’minlash spesifik vazifalari oqibatida xotin-qizlarning ahvoli og’irroq bo’lib chiqdi.

Xotin-qizlarga nisbatan zo’ravonlikka qarshi kurashish va гендерлик tenglikni rivojlantirish uchun kurashish mamlakatimizda juda uzoq tarixga ega emas. Бир неча йил олдин бу мутлако янги мавзу, иджтимойий вокеликка янгича нуктай назар хисобланган. Xotin-qizlarga qarshi zo’ravonlik va birinchi navbatda, shaxsiy, «oilaviy» иш sifatida emas, balki jiddiy ijtimoiy muammo sifatida uydagi zo’ravonlik holatlarini aniqrofbanili y’chtiling. Уйдаги зо’равонлик ва сексуал шилкимлик янада ко’прок яширин муаммо бо’либ, унга карши курашиш ко’пинча шаксий хайотга аралашиш сифатида, ба’зан эса – маданийуз ан’аналар тахоланифа тахоланига.

Mazkur sosiologik tadqiqot Farg’ona viloyatining uchta tumanida aholining – erkaklarning ветчина, xotin-qizlarning ветчина uydagi zo’ravonlik muammosiga munosabatini, ushbu turdagi zo’ravonlikning tarqalganlik darajasini aniqlash ва uydagi zo’ravonlikka harakatlar учун Каршинский ehtimoliy yo’llarni belgilash maqsadida o’tkazilgan . .Айнана шу tufayli tadqiqot diqqat-e’tibor uydagi zo’ravonlik holatlariga EMAS, Balki uning omillari ва sabablariga Хамда uydagi zo’ravonlik muammosiga munosabatlarga qaratilgan Holda o’tkazildi, nafaqat zo’ravonlikdan jabrlanganlar, Balki махалля aholisining Umumiy ro’yxatidan tanlab olingan qaynanalar ва келинлар, шунингдек фукаролар о’зини о’зи бошкариш органлари вакиллари билан сухбатлар отказилди.

Таджикот Д.Тохтасинова томонидан Фергана шахрида, Ферганская область Ёзёвон ва Фаргона туманларида отказилды. «Мехрджон» маркази тадкикот ташкилотчиси ва хамкори бо’лди.

1.1 Tadqiqot markazi

Атрофдаги джамоа дойрасидаги оила, шунингдек ойла, унинг азолари: айникса, келин ва унинг эри, келин ва кайнана, маслянная бошка азолари о’ртасидаги ички муносабатлар тадкикот марказида.

1.2 Таджикот максад ва вазифалари

Tadqiqot maqsadi Farg’ona viloyatida uydagi zo’ravonlik reproksiyasiga ta’sir etuvchi oila va jamiyatda xotin-qizlarga an’anaviy munosabatlar stereotiplari kabi omillarni, jamoatchilik fikrıshvagión zo ‘равонлик курбонлари стратегияларини о’рганишдан иборат бо’лган. Шу билан бирга тадкикот гурух-гурухли бахс-мунозалар фокуси оркали махалла вакилларининг гендер масалалари ва хотин-кизларга нисбатан зо’равонлик масалалари бо’йича хабардорлык дараджасини g’risida xabardorlik darajasini o’rganishni o’z oldiga maqsad qilgan.

Tadqiqot maqsadlariga asoslangan holda, quyidagi vazifalar belgilangan:

• Erkaklarning Ham, xotin-qizlarning ham huquqlar va erkinliklar masalalarida, uydagi zo’ravonlik masalalarida, uydagi zo’ravonlikni inson huquqlarining bevosita buzilishi sifatida tushunish masalashalarida x.
• Aholining turli guruhlari: qaynana, kelin (xotin), er, fuqarolar o’zini o’zi boshqarish organlari vakillarining uydagi zo’ravonlik muammosiga munosabatini aniqlash.
• Кишлок ва шахар худудларида уйдаги зо’равонлик муаммосининг долзабрлиги ва ушбу холатнинг ко’ламлари то’г’рисида хар томонлама шархни тайёрлаш.
• Uydagi zo’ravonlik sabablarini o’rganish va tahlil qilish.
• Xotin-qizlarga nisbatan uydagi zo’ravonlik oqibatlarini tahlil qilish.
• Zo’ravonlik qurbonlariga xizmatlar taqdim qilish tizimini yaratish zaruriyatini aniqlash, ularga ko’maklashish ehtiyojlari darajasini o’rganish.
• Uydagi zo’ravonlik holatlari oldini olish uchun ehtimoliy harakatlarni aniqlash.
• Xotin-qizlarga nisbatan uydagi zo’ravonlik hamda uning sabablari va oqibatlarini mahalliy jamoalar, hukumat va ommaviy axborot vositalari orasida tushunish va anglash darajasini oshirish va kengaytirish.
• Oilaviy nizoning barcha taraflari, ya’ni jabr ko’rgan ayollar, ularning erlari, qaynanalari, ota-onalari va mahalliy jamoalarning roliga oydinlik kiritish.

2. METODOLOGIYA.

Mazkur tadqiqot sosiologik tadqiqotning sifatli usuli, aynan esa guruh-guruhli bahs-munozaralar fokusidan foydalanilgan holda amalga oshirilgan.

Fokus-guruh-guruhli bahs-munozaralar o’tkazish uchun tanlov “Mehrjon” markazi vakillari tomonidan Farg’ona viloyatining “Mahalla va oila” boshqarmasi bilan hamkorlikda amalga oshirilgan. Ushbu tanlov Farg’ona shahar, Farg’ona viloyatining Yozyovon va Farg’ona tumanlari, umuman har bir hududda 10 tadan mahalla, jami 30 ta mahalla bo’yicha tadqiqot o’tkazish imkonini berdi. Reja bo’yicha har bir tuman asosida faqat 10 ta Mahalla fuqarolar yig’inida tadqiqot o’tkazish nazarda tutilganligiga qaramay, Farg’ona tumanida 12 ta mahalla tadqiq qilindi, uning doirasida 64 ta fokus-guruh-guruhli bahs-munozaralar o’tkazildi. Bu mazkur tadqiqot doirasida yanada ob’ektiv manzaraga ega bo’lish uchun amalga oshirildi. Mazkur tuman aholisi nafaqat geografik alohidaligi, balki aholining turli etnik tarkibi, an’analari, infratuzilma, sanoat rivojlanishi darajasi bilan ham farq qiladi.

1. Ulardan 32 tasi fuqarolar o’zini o’zi boshqarish organlari vakillari bilan birgalikda o’tkazildi. Ushbu guruhga mahallalar vakillari, xotin-qizlar bilan ishlash masalalari bo’yicha rais o’rinbosarlari, posbonlar, mahalla faollari kiritildi.
2. 32 tasi – qiyin hayotiy vaziyatga tushib qolgan xotin-qizlar bilan o’tkazildi.

Fokus-guruh-guruhli bahs-munozaralarni o’tkazish uchun har bir respondent tomonidan o’z fikrini aslidagidek bildirish imkoniyatini yaratish maqsadida xavfsizlik muhitini yaratishga, shart-sharoitlarga alohida diqqat-e’tibor qaratilgan. Bildirilgan hech bir fikr e’tibordan chetda qolmasligi uchun bahs-munozaralar bayonnoma bilan qayd etilgan. Barcha respondentlar suhbat qat’iy maxfiylik xususiyatiga egaligi to’g’risida ogohlantirilgan. Bu barcha ishtirokchilarga o’z fikrini ochiq va samimiy bildirish imkoniyatini bergan.

О’тказилган сухбатлар ответчиклар томонидан иуда яшши кабул цилинган. Bu Bunday formatda mahalla aholisi bilan hech kim muloqot qilmasligi bilan bog’liq. Агар улар учрашувларга таклиф qilinsa, бундай учрашувлар аксарият холатларда расмий, xo’jako’rsinga отказилади. Aholining muammolari va dardlarini hech kim eshitmaydi. Мухокама мавзусинин нозиклигига карамай, хотин-кызлар ко’йилган саволлардан qoniqmaganlikni ifoda qilmaganlar ва муаммони умуман ахамияциз фикрлар билан яширишга ​​уринмаганлар. Аксинча, улар мухокамага иуда джиддий йондошганлар ва бизнинг ойлаларда бундай муаммолар мавджудлиги фактини этироф килганлар. Bahs-munozaralar o’tkazilganidan so’ng, ayollar va erkaklar (bahs-munozaralarda ishtirok qilgan mahalliy hokimiyat organlari vakillari: махалла райслари, участка инспекторлари, махаллий Кенгашлар депутатлари) таджикот отказган гуру олдига келиб, бундай мухокамаларнинг тез-тез отказилишини со’раганлар. О’з навбатида, кайнаналар фокус гурухларда иштирок qilish imkoniyati uchun minnatdorlik bildirishgan, chunki bu ularni o’z kelinlariga bo’lgan shaxsiy munosabatlari ustida o’ylgan shaxsiy munosabatlari ustida o’ilaab majo’arishqai иштирокида ветчина o’tkazilishini iltimos qilishgan. O’tkazilgan uchrashuvlar va bahs-munozaralar yakunlari bo’yicha xotin-qizlar yurist yoki psixolog konsultasiyasini olish imkoniyatiga ega bo’lganlar. chunki bu ularni o’z kelinlariga bo’lgan shaxsiy munosabatlari ustida o’ylab ko’rishga majbur qilgan, Bundan tashqari, bunday suhbatlar nafaqat xotin-qizlar ishtirokida, balki erkaklarish o’ilgan ishtirokilida. O’tkazilgan uchrashuvlar va bahs-munozaralar yakunlari bo’yicha xotin-qizlar yurist yoki psixolog konsultasiyasini olish imkoniyatiga ega bo’lganlar. chunki bu ularni o’z kelinlariga bo’lgan shaxsiy munosabatlari ustida o’ylab ko’rishga majbur qilgan, Bundan tashqari, bunday suhbatlar nafaqat xotin-qizlar ishtirokida, balki erkaklarish o’ilgan ishtirokilida. O’tkazilgan uchrashuvlar va bahs-munozaralar yakunlari bo’yicha xotin-qizlar yurist yoki psixolog konsultasiyasini olish imkoniyatiga ega bo’lganlar.

2.1 Танлов.

Хар бир фокус гурух рус камида 10 нафар иштирокчидан ташкил топган. Хар бир максадли гуру учун ройхатлар тузилиб, унга йош, бандлик, болалар сони каби индикаторлар киритилган. Фокус-гурух-гурухли бахс-мунозаралар айол киши (Д.И. Тохтасинова) томонидан о’збек тилида отказилган бо’либ, бу мазкур джарайон учун керакли о’заро ишончли вазиятни берэтиш имкратиш. Джами со’ровномада 691 нафар респондент иштирок килиб, улардан дейарли 82 фоизини хотин-кызлар ташкил этган. Бахс-мунозараларда иштирок гилганлар орасида: махалла вакиллари – 333, хотин-кизлар – 276 ва эркаклар – 57 нафарни; ахоли орасида: хотин-кизлар – 355 ва эркаклар – 3 нафарни ташкил этган.

Фаргона шахри респондентлари

Фаргона шахрида айоллар / эркаклар бойича вакиллар ва ахоли сони

(вакиллар (киши) ахоли (киши) эркак; айол)

Ёзёвон тумани респондентлари

Ёзёвон тумани айоллар / erkaklar bo’yicha vakillar va aholi soni

(вакиллар (киши) ахоли (киши) эркак; айол)

Фаргона тумани респондентлари

Фаргона тумани айоллар / эркаклар бойича вакиллар ва ахоли сони

(вакиллар (киши) ахоли (киши) эркак; айол)

 Fuqarolar o’z-o’zini boshqarish organlari vakillari bilan o’tkazilgan tadqiqotlar natijalari

3.1. ДЕМОГРАФИЯ

Statistik ma’lumotlar tahlili shundan dalolat beradiki, mahallalarda yashaydigan aholining yarmini xotin-qizlar tashkil etadi. Йошлар худудга караб, 28% дан 38% гача гисмни ташкил этади. Xususan, masalan, Farg’ona shahrida qishloqlardagiga nisbatan kamroq yoshlar yashaydi.

Фаргона шахар, Ферганская область Ёзёвон ва Фаргона туманлари бойича статистика ма’лумотлар

  Ayollar / erkaklar / yoshlar toifasida statistik ma’lumotlar

        (Фаргона шахар, Ёзёвон ва Фаргона туманлари)

2. Махаллалар ахолисинин даромади ва турмуш дараджаси то’г’рисида аксборот

Daromad keltiradigan qaysi asosiy faoliyat turlari Sizning mahallangizda odamlarning asosiy daromad manbalari hisoblanadi? Aholining necha foizi ushbu faoliyatga jalb qilingan? Ta’lim olish imkoniyatlari, tibbiy, yuridik xizmatlar darajasi, oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlanish darajasi qanday?

Respondentlarning ushbu savollarga javoblari tahlili shundan dalolat beradiki, qishloq hududlarida: Farg’ona va Yozyovon tumanlarida odamlar, asosan, qishloq xo’jaligi – sabzavotlar yetishtirish, qoramol, parranda boqish, issiqxonalarni ta’minlash bilan shug’ullanadilar. Bundan tashqari, har bir oila yordamchi xo’jalik – tomorqaga ega bo’lib, bu qo’shimcha daromad manbaiga ega bo’lish imkonini beradi. Bu yerda meva-sabzavotlar yetishtiriladi, qoramol boqiladi va juda ko’pchilik parranda boqib ko’paytiradi. Ayrim holatlarda, bu yagona daromad manbai hisoblanadi. Qishloq aholisining deyarli 100 foizida ushbu daromad turi mavjud.

Farg’ona shahrida ishsizlik darajasi yuqoridir. Mahallalarda doimiy ishga ega bo’lmagan xotin-qizlar mardikor bozorga – bir kunlik ishlab pul topish bozoriga chiqadilar. Bu yerda odamlar dalalarda, hosil yig’im-terimida kunbay haq to’lanadigan ishlarda mehnat qiladilar, erkaklar qurilishga ishga kiradilar va boshqa og’ir ishlarni amalga oshiradilar.

Farg’ona shahrida fokus-guruhlardagi barcha respondentlar ishsizlik darajasi to’g’risidagi savolga javoban ishsizlikning yuqori – 70% gacha darajasi to’g’risida fikr bildirishgan. Mahalla tomonidan rasmiy taqdim qiladigan statistika oddiy aholi fikridan farq qiladi. Xususan, agar mahalla vakillari hisobot bersalar, mahallada ishsizlik deyarli yo’q, biroq aholining fikri butunlay qarama-qarshi bo’lib, odamlar ishsizlik darajasi juda yuqori deb hisoblaydilar. Ulardan ko’pchiligi uyda qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanishni ish deb hisoblamaydilar, chunki ushbu ish turi rasmiylashtirilmagan va mehnat staji yozilmaydi, bu esa kelgusida pensiyaga chiqish imkoniyatini bermaydi.

Farg’ona shahrida kichik korxonalar ko’pligiga qaramay, xotin-qizlarning ko’pchilik qismi ish topa olmaydilar. Nima uchun xotin-qizlar kichik korxonalarga ishlashga bormasliklari sabablaridan biri mehnatga haq to’lash masalasidan iborat. Agar ular mardikor bozorida kuniga 70-80 ming so’m (Markaziy bank kursi bo’yicha – o’rtacha 7-8 AQSh dollari) ishlab topsalar, ishlab chiqaruvchilar oyiga eng ko’pi bilan 500 000-800 000 so’m (45-80 AQSh dollari) taklif qiladilar, qishloqlarda ushbu ko’rsatkich yanada pastroq.

Bundan tashqari, ishsizlikning rasmiy darajasi juda past, chunki yordamchi xo’jalik – tomorqaga ega va undan daromad oladigan aholi endilikda ishsiz hisoblanmaydi, u o’zini o’zi ish bilan band qiluvchi hisoblanadi.

Biroq, aholi bilan suhbatda deyarli barchasi ishsizlikning yuqori – 50% dan 70% gacha darajasi haqida gapirganlar, bu shu bilan bog’liqki, odamlar ko’proq davlat korxonalarida barqaror ish haqi olishni istaydilar.

Erkaklar va xotin-qizlar o’rtasida ishsizlik nisbati to’g’risidagi savolga javoblardan shu aniqlandiki, xotin-qizlar o’rtasida ishsizlik erkaklarga nisbatan 40-60% ko’proqdir.

Asosiy xizmatlardan foydalanish darajasi bo’yicha javoblarni tahlil qilishda shunday xulosa chiqarish mumkinki, deyarli barcha odamlar huquqiy xizmatlarga muhtoj – bu alimentlar, uy-joy masalalari bo’yicha konsultasiyalar, nafaqa va pensiya masalasini hal qilish, davlat xizmatlari vakillari ustidan shikoyatlar. Qishloqlarda yuristlar konsultasiyalari, huquqiy konsultasiyalardan foydalanishning deyarli imkoniyati yo’q. Farg’ona shahrida ushbu xizmatlar uchun narx juda qimmat.

Deyarli barcha mahallalarda tibbiy xizmatlardan foydalanish imkoniyati yaratilgan. Biroq, xizmat ko’rsatish sifati aholini qoniqtirmaydi. Kerakli mutaxassislar, zamonaviy uskunalar yo’q, bu kasalliklarni rivojlanishning erta bosqichlarida tashxislashni qiyinlashtiradi.

Ta’limdan foydalanish imkoniyati to’liq darajada ta’minlangan. Biroq, yana ta’lim sifati, maktablar va maktabgacha ta’lim muassasalaridagi shart-sharoitlar masalasi o’rtaga chiqadi. O’qituvchilar va tarbiyalovchilar saviyasi juda past.

Yozyovon tumanidagi bir mahallada mahsulotlar bilan bog’liq muammolar yo’qligi, biroq dotasiya tariqasida beriladigan mahsulotlar yetishmasligi xususida fikr bildirganlar. Jumladan, oilaning do’konda ko’p bo’lgan unni tijorat narxlarida sotib olish imkoniyati yo’q, tannarx bo’yicha unni xarid qilish uchun esa barcha navbatga turadi, chunki qishloqlarda yashovchilar o’zlari non yopadilar.

2. Xotin-qizlar huquqlari

Siz xotin-qizlar huquqlarini himoya qilish bo’yicha xalqaro qonun hujjatlari to’g’risida bilasizmi? Agar bilsangiz, bu haqda qanday fikrdasiz?

Ushbu savolga faqat mahalla vakillari – xotin-qizlar masalalari bilan shug’ullanuvchi mutaxassislar qoniqarli javob berdilar. Fuqarolar o’zini o’zi boshqarish organlarining boshqa vakillari bu haqda eshitmaganlar va buni ushbu masala ularning vazifalariga kirmasligi bilan asoslaydilar, ular xotin-qizlar huquqlarini himoya qilish bo’yicha xalqaro qonun hujjatlari to’g’risida xabardor qilinmagan. Katta yoshdagi ayollar kimdir xotin-qizlarni himoya qilishi mumkinligi, biroq aniq kim va qanday himoya qilishi mumkinligi haqida tushunchaga ega emaslar.

Mahalla fuqarolar yig’ini vakillari (Mahalla fuqarolar yig’ini, qo’mita – ijroiya organiga ega fuqarolar o’zini o’zi boshqarish organi), aynan esa xotin-qizlar bilan ishlash masalalari bo’yicha rais o’rinbosarlari ikkita yangi qonunni: “Xotin-qizlarni tazyiq va zo’ravonlikdan himoya qilish to’g’risida” va “Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquqlar va imkoniyatlar kafolatlari to’g’risida”gi (tegishli ravishda, 2019 yil 02 sentyabrdagi 561 va 562-sonli) qonunlarni biladilar. Biroq, ushbu qonunlar bilan ishlamaganlar va ular amaliyotda qo’llanilmagan. Faqat uch nafar ayol, aynan esa mahalla qo’mitalari vakillari ushbu qonunlar ular tomonidan amaliyotda qanday qo’llanilayotganligi haqida fikr bildira olganlar.

Biroq bironta ham respondent Inson huquqlari deklarasiyasini, xotin-qizlarga nisbatan zo’ravonlikning barcha shakllarini tugatish to’g’risida Konvensiyani tilga olib o’tmagan. Bundan tashqari, ular bunday hujjatlar mavjudligi to’g’risida eshitmaganlar.

Xotin-qizlar huquqlarini himoya qilish bo’yicha qonun hujjatlari to’g’risida bilimlar.

Sizning mahallangizda umuman xotin-qizlarga munosabatlar to’g’risidagi savolga respondentlar barchasi ijobiy javob bergan, erkaklar xotin-qizlarni hurmat qilishlarini qayd etganlar.

Ushbu tadqiqot davomida Farg’ona tumanida “Logon” Mahalla fuqarolar yig’inida va yaqin orada joylashgan boshqa mahallalarda xotin-qizlarga munosabat aytarli darajada barqaror ekanligi, bu yerda ularga nisbatan hurmatsiz munosabat yo’qligi aniqlangan.

Xuddi shu tumanda Chimyon tomonda (Respublika ahamiyatiga ega “Chimyon” sanatoriysi, “Temiryo’lchi” Respublika temir yo’l sanatoriysi, korxonalar sanatoriylari va «Chimyon», «Chashma», «Zilol» kabi boshqa sanatoriylar joylashgan va neft shaxtalari bo’lgan yerda) xotin-qizlarga munosabat bo’yicha vaziyat mutlaqo qarama-qarshi. Bu yerda xotin-qizlar mutlaqo boshqa maqomga ega. Bu yerda kamdan-kam kishi tomorqada ishlaydi, deyarli ko’pchilik uylarda yashaydi va turli xil xizmatlar, eng oddiysi, massajni taklif qilish orqali pul ishlab topadilar (bu yerda yengiltak ayollar bor). Sanatoriylar ta’siri juda kuchli, chetdan kelganlar soni va yengil yo’l bilan pul topish ishtiyoqlari ko’p (jinsiy xususiyatli xizmatlar ko’rsatish). Bu hozirgi vaqtda ular uchun daromad moddalaridan biri hisoblanadi. Bu yerda ko’plab ayollar savodli va o’z huquqlarini yaxshi biladilar.

Yozyovon tumanida vaziyat murakkab, bu yerda xotin-qizlarga munosabat tumanning turli qismlarida turlicha. Asosan tojik millatiga mansub odamlar yashaydigan joylarda ayollar asosan uyda bo’lishlari nuqtai nazaridan holat ko’proq barqaror. Aholi so’zlariga ko’ra, bu yerda ko’proq patriarxal munosabatlar bo’lib, oiladagi munosabatlar shu asosda quriladiki, ayollar erkaklarga gap qaytarmaydilar, oilada faqat erkak tomon qaror qabul qiladi. Natijada ayol har doim bo’ysungan holatda bo’ladi. Bu yerda din ta’siri yanada kuchlidir.

Oilada zo’ravonlik holatlari kuzatilishiga sabablardan biri erkaklar va yosh yigitlarning asosiy qismi har yili boshqa mamlakatlarga pul ishlab topish uchun ko’chib ketishgan. Pandemiya tufayli ularning asosiy qismi yashash uchun mablag’larsiz uyda qolishdi.

Siz real hayotda xotin-qizlar va erkaklar bir xil huquqlarga ega deb hisoblaysizmi?

Deyarli barcha respondentlar ega emas deb javob berganlar. Ularning bir qismi xotin-qizlar erkaklar bilan teng huquqlarga ega deb e’tirof qiladilar, biroq amaliyotda bu bizning milliy mentalitetimizga va urf-odatlarimizga zid deb hisoblaydilar.

Xotin-qizlarning o’zlari shunday xulosa chiqardilarki, agar ayol ma’lumotli bo’lsa va muayyan yuqori ijtimoiy maqomga ega bo’lsa, uning fikriga quloq soladilar va u ko’proq huquqlarga ega bo’ladi.

Sizning mahallangizda xotin-qizlar va erkaklar bir xil iqtisodiy imkoniyatlarga egami?

Ushbu savolga respondentlarning katta qismi yo’q deb javob berganlar, bu xotin-qizlar va erkaklarning imkoniyatlari teng emasligidan dalolat beradi.

Erkaklarning asosiy qismi boshqa mamlakatlarga pul ishlab topish uchun ketadi, ayollar esa xo’jalikda qoladilar. Tegishli ravishda, yosh, jismoniy ahvoli teng bo’lgan holatda ayollar erkaklarga nisbatan kamroq iqtisodiy faoldir.

Xotin-qizlar va erkaklarning iqtisodiy imkoniyatlari to’g’risidagi savolga 50% dan ko’proq ayol fikricha, butun hayoti davomida iqtisodiy imkoniyatlar erkaklarda ayollarga nisbatan ko’proqdir.

“Sizning mahallangizda umuman xotin-qizlarga munosabat qanday?” savoliga fokus-guruhning barcha ishtirokchilari hurmatli deb javob berganlar. Qur’onga asosan, musulmon ayol jamiyatda hurmatli va yuqori holatni egallaydi, Islomda ayolga e’tiborli munosabatda bo’lish, uni tushunish va hurmat qilish talab etiladi. Ushbu qoidalarni jamiyatimizda juda yaxshi tushunadilar. Biroq, ayniqsa, yoshlar muhitida axloqiy me’yorlar o’zgarishi bilan ushbu normalar ishlamaydi.

“Siz real hayotda xotin-qizlar va erkaklar bir xil huquqlarga ega deb hisoblaysizmi?” savoliga respondentlarning 50% dan ko’prog’i yo’q deb javob berganlar.

Savol: “Sizning mahallangizda xotin-qizlar va erkaklarga ularning ijtimoiy maqomiga qarab bir xil munosabatda bo’ladilarmi?”. Ushbu savolga erkaklar ayollarning ijtimoiy maqomi ahamiyatga ega emas, u biribir ayol, deb javob berganlar, xotin-qizlar esa ijtimoiy maqom katta ahamiyatga ega va agar ayol yuqori ijtimoiy maqomga ega bo’lsa, jamiyatda unga munosabat o’zgaradi, nafaqat xotin-qizlar, balki erkaklar ham uning fikriga quloq soladilar deb hisoblaydilar.

Sizning mahalla qo’mitangiz xotin-qizlar huquqlarini himoya qilishga qaratilgan harakatlarni amalga oshirish uchun muayyan choralar ko’radimi?

Ushbu savolga respondentlarning 40 foizi tasdiqlovchi javob bergan. Ayollarning bir qismi mahalla qo’mitalari ishidan norozi, biroq bu, asosan, rasman ishsiz hisoblangan odamlar bo’lib, ular kam ta’minlangan oilalarga, imkoniyatlari cheklangan odamlarga yoki yosh bolalari bo’lgan oilalarga beriladigan nafaqa hisobiga yashaydilar.

2. Erkak va ayol o’rtasidagi nizolar

Sizning mahallangizda jamiyat yoki oilada xotin-qizlar va erkaklar o’rtasida nizolar / kelishmovchiliklarga olib kelishi mumkin bo’lgan asosiy sabablar nimalardan iborat?

Asosiy javoblar quyidagilardan iborat bo’lgan:

Farg’ona shahri:

• ishsizlik; 50%
• yashash uchun mablag’lar yo’qligi; 70%
• ichkilikbozlik, alkogolizm; 30%
• oilada bir-birini tushunmaslik; 45%
• urf-odatlar / qarindoshlar aralashuvi; 40%

Yozyovon tumani:

• oila a’zolari o’rtasidagi munosabatlar; 60%
• uchinchi shaxslar aralashuvi; 50%
• ish yo’qligi, pul ishlab topish uchun ketish imkoniyati yo’qligi; 60%
• ichkilikbozlik; 10%

Farg’ona tumani:

• yashash uchun mablag’lar yo’qligi; 30%
• ishsizlik; 60%
• hozirgi turmush darajasidan qoniqmaslik; 30%
• bir-birini tushunmaslik; 30%
• qizlar/yoshlar orasida axloqiy me’yorlar o’zgarishi; 50%
• ichkilikbozlik; 20%

Faol ayollar fikricha, yosh kelinlarda haddan tashqari ko’p huquqlar bor (ular fikricha, kelinlarga ishlash uchun ruxsat berilgan, ular ovoz berish huquqiga ega) va bu uydagi nizolar uchun sabab bo’ladi, bu natijada uydagi zo’ravonlikka olib keladi. Katta yoshdagi ayollar fikricha, agar qizlar, yosh kelinlar xatti-harakati ayollar oilada bo’ysungan holatda bo’lgan eski davrlardagi kabi bo’lsa, oilaviy nizolarning bir qismiga yo’l qo’yilmasligi mumkin. Boshqacha aytganda, an’anaviy turmush tarziga qaytish oiladagi nizolar sonini kamaytirishga yordam berishi mumkin.

Oilada erkak va ayol o’rtasidagi nizolar manbai hisoblangan asosiy sabablar

(ishsizlik; ichkilikbozlik; urf-odatlar/ uchinchi shaxslarning aralashuvi; bir-birini tushunmaslik; ishlab pul topishga ketishning imkoniyati yo’qligi; axloqiy me’yorlar o’zgarishi; Farg’ona shahar, Yozyovon tumani, Farg’ona tumani)

1. Ishsizlik
2. Ichkilikbozlik
3. Urf-odatlar/ uchinchi shaxslarning aralashuvi
4. Bir-birini tushunmaslik
5. Ishlab pul topishga ketish imkoniyati yo’qligi
6. Axloqiy me’yorlar o’zgarishi

Respondentlar tomonidan oiladagi vaziyatga ta’sir etadigan oltita asosiy sabab qayd etilgan. Ushbu omillar turli hududlarda bir-biridan juda farq qiladi. Agar Yozyovon tumanida “bir-birini tushunmaslik” va boshqa mamlakatga “ishlab pul topishga ketish imkoniyati yo’qligi” juda yuqori ko’rsatkichga ega bo’lsa, Farg’ona tumanida “ishsizlik” va “axloqiy me’yorlar o’zgarishi” boshqalarga nisbatan yuqoriroq ko’rsatkichga ega.

Sizning mahallangizda 2019 yilda xotin-qizlar va erkaklar o’rtasida biron-bir nizolar / kelishmovchiliklar (jismoniy kuch ishlatilgan holda) qayd etilganmi?

Ayrim tadqiq qilingan tumanlarda: ish yo’qotish va ichkilikbozlik oqibatida erkak muntazam ravishda xotinini urishi holatlari qayd etilgan (Yozyovon tumani “Porloq” MFY), Farg’ona tumani “Logon” qishlog’ida erkak rashk tufayli muntazam ravishda xotinini haqorat qilgan. Hozirgi vaqtda bolalar voyaga yetib, ayol ko’nikib qolgan. Ayolning o’zi kulib, “nima bo’lsa, barchasini boshdan kechirib bo’ldim”, deydi.

Shunday qilib, oilaviy mojarolar sabablari ishsizlik, ya’ni daromad keltiradigan biron-bir faoliyat yo’qligi, ichkilikbozlik, qarindoshlar aralashuvidan iborat bo’lib, bu yoshlar munosabatlariga salbiy ta’sir etadi. Nizolar va zo’ravonliklar sababi shundan iboratki, o’z munosabatlarini o’rnatayotgan yoshlar yoki yosh kelin-kuyovlar bir-birlarini tushunmaydilar va ularda hayotga turlicha nuqtai nazarlar mavjud, o’zaro munosabat qurish, fikr almashinuv malakalari yo’q. Bu, odatda, oilalar katta avlod qaroriga asosan tuzilishi, yoshlarning hayotga turlicha qarashlari, ba’zan ularning ijtimoiy maqomi har xilligi natijasidir. Respondentlar tomonidan kamroq ta’minlangan oiladan kelin doimiy kamsitilishlarga duch kelgan yoki oila farovonligi yangi oiladagi munosabatlarda aks etgan holatlar haqida ma’lum qilingan.

Sizning mahallangizda nizolar / kelishmovchiliklarni, odatda, kim hal qiladi?

Nizolar (janjallar) oila darajasida hal qilinadi. Biroq, nizolar (janjallar) oila a’zolari tomonidan hal qilinmasa, mahalla qo’mitasi aralashadi. Mahalla qo’mitasida juda kamdan-kam holatlarda bunday masalalar bilan mahalla qo’mitasi raisi shug’ullanadi, odatda, barcha bunday masalalar xotin-qizlar bilan ishlash masalalari bo’yicha rais o’rinbosarlari zimmasiga yuklatiladi.

Barcha respondentlar 90% holatlarda mahalla qo’mitalari nizolarni muvaffaqiyatli hal qilganlar. Odatda, agar bu nizo bo’lsa, u o’z yakuniga ega bo’ladi va mahalla qo’mitasi aralashuvi ichki oilaviy nizolar (janjallar)ni, umuman, muvaffaqiyatli hal qiladi. Biroq, agar bu uydagi zo’ravonlik bo’lsa, mahalla buni hal qilolmaydi va ayol yoxud uydan chiqib ketadi, yoxud bu yanada yomon, suisidal maqsadlargacha oqibatlarga olib keladi.

Mahallalarda nizoli oilalar soni.

Har bir mahallada muammoli oilalar ro’yxati mavjud. Ular, odatda, ko’p emas, har bir mahallada ikki-uchta bo’ladi. Ular bilan mahalla faollari muntazam ravishda ish olib boradilar, ushbu oilalar ularning doimiy nazoratida bo’ladi, bundan tashqari, agar bu muammoli oila bo’lsa, u bilan huquqni himoya qilish organlari vakillari muntazam ravishda ish olib boradilar. Mahalla vakillari ham, huquqni himoya qilish organlari vakillari ham ushbu oilalardan tez-tez xabar olib turadilar, bola ta’lim olayotgan o’quv muassasasidan axborot oladilar, zarur hollarda, o’z vaqtida aralashish uchun ushbu oila to’g’risida har doim to’liq axborotga ega bo’ladilar.

Mahalla vakillari farovon oilalarda, ya’ni barcha ishlaydigan oilalarda va hech qachon janjallar bo’lmaydigan oilalarda zo’ravonlik sodir bo’lishidan xavotirlanadilar – bu katta muammo hisoblanadi, chunki agar ayolning o’zi yordam to’g’risida iltimos bilan mahallaga chiqmasa, ushbu uyning devorlari ortida aslida yuz berayotgan voqealardan hech kim xabardor bo’lmaydi.

5. Xotin-qizlarning kamsitilishi

Siz “xotin-qizlar kamsitilishini” qanday tushunasiz?

Xotin-qizlarga nisbatan kamsitilish to’g’risidagi masala ko’tarilganida javoblar juda hayratlanarli bo’lgan. Gap shundaki, bahs-munozarada ishtirok qilgan deyarli har bir xotin-qiz bu odatiy holat ekanligini aytgan. Deyarli barcha xotin-qizlar, ayniqsa, yosh kelin kamsitilish va haqoratlar orqali o’tadi. Javoblar tahlili bo’yicha diskriminasiya: bu xotin-qizlarning kamsitilishi, mensimaslik, haqoratlash, qadr-qimmatiga tegadigan turli luqmalar tashlash. Xotin-qizlarga bosim ko’rsatish uchun luqma tashlash orqali kamsitish, mensimaslik ohangida fikr bildirish va boshqa psixologik usullar mavjud.

Siz xotin-qizlar diskriminasiyaga ko’proq uchraydi deb hisoblaysizmi?

Ushbu savolga xotin-qizlar: “ha, diskriminasiyaga asosan xotin-qizlar uchraydi”, deb javob berganlar. Biroq, Farg’ona tumanida erkakka yordam berish talab qilingan holat yuz bergan. Ammo, bunday holatlar – kamdan-kam uchraydigan holatlar hisoblanadi.

Sizning nazaringizda, oilada xotin-qizlarga qarshi qanday harakatlarni xotin-qizlar diskriminasiyasi sifatida baholash mumkin?

Asosan respondentlar diskriminasiya ostida psixologik zo’ravonlik yashirin ekanligini qayd etishgan. Hozirgi vaqtda o’zbek oilalarida odam sha’niga, qadr-qimmatiga tegadigan turli luqmalar tashlash, har xil hazillar qilish me’yorga aylangan.

Bundan tashqari, yosh kelinlarni ota-ona uyiga yubormaslik, ishlash uchun ruxsat bermaslik, ko’chaga chiqarmaslik va kerakli narsalar bilan ta’minlamaslik odatiy holga aylangan, garchi shuning o’zi haqiqiy diskriminasiya (haq-huquqning cheklab qo’yilishi) hisoblanadi.

Farg’ona tumanida tadqiqot vaqtida shunday voqea ko’rib chiqilgan: er xotiniga ishlash uchun ruxsat bermagan, xotini esa gapiga kirmay, ishga chiqqan. Ushbu oilada ikki nafar bola bor, biroq er bunga ko’nishga qat’iyan istamaydi va xotinini uydan haydab yuborgan. Xotini ham o’z fikridan qaytmagan va ishdan ketishni istamaydi.

Ushbu axborotdan shunday xulosa chiqarish mumkinki, bu ko’plab qayd etilgan holatlardan biri bo’lib, ular bizga bunday holatlar, ya’ni ishga chiqishni istagan ayol oila yoki ishni tanlashi kerakligi me’yoriy holat ekanligini ta’kidlash imkonini beradi. Bunday holatlar me’yorga aylanib, hozirda diskriminasiya belgisi hisoblanmaydi.

Xotin-qizlarga nisbatan zo’ravonlikka olib keladigan asosiy sabablar nimalardan iborat?

Xotin-qizlarga nisbatan zo’ravonlikka olib keladigan asosiy sabablardan biri – oilada bir-birini tushunmaslik, zo’ravonlik muhitidan iborat. Javoblar tahlili shundan dalolat beradiki, kelin – oilaning yangi a’zosi ustidan nazorat o’rnatish kerakligi “me’yori” xotin-qizlarga nisbatan zo’ravonlikka olib keladigan asosiy sabablardan biri hisoblanadi. Bundan tashqari, katta yoshdagi ayollar “biz barchamiz bu orqali o’tganmiz, bu hayot, har doim hamma kelin ustidan masxara qiladi” degan javoblar ham bo’lgan.

Agar oilada me’yoriy munosabatlar bo’lsa, ishsizlik sabab bo’lishi mumkin. Farg’ona tumanida erkaklarning aksariyat qismi pandemiya tufayli boshqa mamlakatlarga pul ishlab topish uchun ketish imkoniyati bo’lmadi. Buning oqibatida oilada janjallar va zo’ravonlik o’sishi kuzatilgan.

Alkogolizm sabab ekanligi to’g’risida bir necha javoblar berilgan, biroq ushbu holat bizning hududda ommaviy hisoblanmaydi.

Xotin-qizlarga nisbatan zo’ravonlikka olib keladigan sabablar

(Farg’ona shahar, Yozyovon tumani, Farg’ona tumani; rashk qilish; iqtisodiy nazorat; uchinchi shaxslarning aralashuvi; yomon uy bekasi; erkak ishlamaydi; alkogolizm)

Qaysi xotin-qizlar ko’proq himoyaga muhtoj va tez-tez kamsitishlar qurbonlariga aylanadilar?

Ushbu savolga javoblar turlicha bo’lgan.

Respondentlarning bir qismi ushbu ayollar, hayotga tayyor bo’lmagan yosh qizlar bo’ysunishga tayyor emas, bu esa, o’z navbatida, oiladagi zo’ravonlik holatlariga olib keladi, deb javob berganlar.

Respondentlarning yana bir qismi iqtisodiy vaziyat ham katta ahamiyatga egaligini ta’kidlab o’tganlar. Shunday voqeani hikoya qilib berganlar: qaynana kelinni kambag’al oiladan bo’lganligi uchun muntazam ravishda haqorat qiladi. Hozirgi vaqtda xotin-qizlarning ixtisosligi yoki kasbi katta ahamiyatga ega bo’lib, bu ularning oila daromadiga o’z hissasini qo’shish imkonini beradi. Ijtimoiy-iqtisodiy maqomga erishgan ayol zo’ravonlikka kamroq uchragan.

Biroq, iqtisodiy vaziyat ham zo’ravonlikdan qutqarmaydi. Bunday holatda, rashk, alkogolizm maydonga chiqadi.

Ma’lumot darajasi quyi bo’lishi, hozirgi vaqtda bo’ysunishni va bir necha avlod birga yashaydigan an’anaviy oilada yashashni istamaydigan xotin-qizlar va yosh ayollar xatti-harakatlaridagi yangi me’yorlar an’anaviy oilaning odatiy tarzini buzadi, o’zaro tushunmovchilik paydo bo’ladi, bu esa natijada zo’ravonlikka olib keladi.

Farg’ona tumanida quyidagi ikkita holat ko’rib chiqilgan: yosh ayollar alimentlar talab qiladi, ota-onasi uyida yashaydi. Biroq, ayni vaqtda ular ajrashish uchun ariza berishni istamaydilar. Bu yoshlar orasida tarqalayotgan yangi oqim bo’lib, bunda ular oilaviy munosabatlar qurishni istamaydilar, erkinlikni xohlaydilar. Buni shu bilan izohlash mumkinki, so’nggi vaqtda ko’pincha yosh qizlar turmushga chiqishda oilaviy hayot qiyinchiliklariga, yangi oila a’zolariga ko’r-ko’rona bo’ysunishga tayyor emaslar.

Qaysi xotin-qizlar ko’proq himoyaga muhtoj va tez-tez kamsitishlar qurbonlariga aylanadilar?

(Farg’ona shahar, Yozyovon tumani, Farg’ona tumani; ma’lumot darajasi quyi bo’lgan ayollar; kam daromadli yoki moliyaviy qaram bo’lgan ayollar; eri ishini yo’qotgan ayollar; o’ziga o’zi past baho beradigan ayollar)

Sizning mahallangizda xotin-qizlar diskriminasiyasi bilan bog’liq muammo qanday hal qilinadi?

Ushbu muammo asosan oshkor qilinmaydi va oila a’zolari o’rtasida qoladi. Agar uchinchi shaxslarning aralashuviga zaruriyat paydo bo’lsa, buni muntazam oilaviy zo’ravonlik sifatida tasniflash mumkin. Shundagina mahalla aralashadi. Birinchi navbatda, oila va xotin-qizlar ishlari bo’yicha mutaxassis. Agar bunday holatda muammo hal qilinmasa, ruhoniylar vakillari jalb qilinadi. Xotin-qizlarni himoya qiluvchi Qonunlar qabul qilinganidan so’ng xotin-qizlar ko’proq xotin-qizlar huquqlarini himoyalash masalalari bilan shug’ullanadigan reabilitasiya markazlariga yoki nohukumat tashkilotlariga murojaat qila boshladilar.

Siz qachonlardir bunday vaziyatga tushib qolgan xotin-qizlarni bilasizmi? Agar bilsangiz, Sizning bunga munosabatingiz qanday bo’lgan?

Respondentlar javoblariga ko’ra, ularda bunday holatlar tez-tez yuz beradi va bu yerda nizoni zo’ravonlikdan farq qilish kerak. Mahalla vakillari bunday masalalarni joyida hal qilishga intiladilar, biroq bugungi kunda albatta yarashtirish masalasi qo’yilmaydi, endilikda ayollarni himoya qilish va zarur hollarda, ajrashishga undash imkoniyati mavjud. Oldin Mahalla fuqarolar yig’ini huzuridagi Yarashtiruv komissiyasi ajrashishlarga yo’l qo’ymas edi va ajrashishlar bo’yicha statistika ko’paygan holatda ular katta tanbehlar olardilar. Hozirgi vaqtda vaziyat o’zgargan, mahalla vakillari endi yuqorida qayd etilgan Qonunlar asosida ayollar huquqlarini himoya qilish, ularning manfaatlarini himoya qilish imkoniyatiga ega.

Agar xotin-qizlar diskriminasiya qurboniga aylansalar, ushbu vaziyatni hal etishga halaqit qiladigan asosiy sabab nimadan iborat?

Respondentlar javoblariga ko’ra asosan shunday xulosa chiqarish mumkinki, ayollar: bolalari uchun, zo’ravonga iqtisodiy jihatdan bog’liqligi uchun zo’ravonlikka chidaydilar.

Sizning mahallangizda xotin-qizlar diskriminasiyasi bilan bog’liq muammo yuzasidan shikoyat xati bilan xotin-qizlar mahalla qo’mitasiga yoki huquqni himoya qilish organlariga yordam uchun murojaat qilgan holatlar qanchalik tez-tez yuz beradi?

Xotin-qizlarni himoya qilish to’g’risida (tegishli ravishda, 2019 yil 02 sentyabrdagi 561 va 562-sonli “Xotin-qizlarni tazyiq va zo’ravonlikdan himoya qilish to’g’risida” va “Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquqlar va imkoniyatlar kafolatlari to’g’risida”)gi Qonunlar qabul qilinganidan so’ng, zo’ravonlik yuzasidan nafaqat hokimiyatga, balki reabilitasiya markazi, nohukumat tashkilotlari kabi boshqa tashkilotlarga ham murojaatlar soni o’sdi. Hozirgi vaqtda murojaat qilish mexanizmlari soddalashtirilgan bo’lib, bu quyidagilardan iborat: bevosita aloqa bog’lash telefon raqamlari, ariza bilan bevosita murojaat qilish, mahalla qo’mitalariga va uchastka noziriga yordam to’g’risida iltimos bilan og’zaki murojaat qilish. Nohukumat tashkilotlari amaliyoti – joyiga chiqib mobil konsultasiyalar berishdan iborat.

Sizning mahallangizda xotin-qizlar diskriminasiyasi/ xotin-qizlar huquqlari bilan bog’liq nizolar/ kelishmovchiliklarni, odatda, kim hal qiladi?

Respondentlarning fikricha, oiladagi nizolar, odatda, oilaning katta yoshdagi a’zolari tomonidan hal qilinadi. Agar masala hal qilinmasa, bu mahalla darajasiga, so’ngra huquqni himoya qilish organlari darajasiga chiqadi. Oila a’zolari nizo holatida hammasidan kamroq tanishlarga va do’stlarga murojaat qiladilar. Biroq, so’nggi vaqtda bepul konsultasiyalar beradigan va zarur hollarda ayollarni himoya qiladigan nohukumat tashkilotlariga ishonch o’sib bormoqda.

Yakuniy xulosa sifatida ta’kidlash mumkinki, nizoni hal qilish uchun hammadan ko’proq oila a’zolari ta’sir etadi. Bu taraflardan birining ota-onalari yoki yaqinlari, hurmatli qarindoshlari bo’lishi mumkin.

Mahallada oilalardagi nizolar/ kelishmovchiliklarni hal qiluvchi shaxslar

(Farg’ona shahar, Yozyovon tumani, Farg’ona tumani; oila a’zolari; mahalla; ruhoniylar; huquqni himoya qilish organlari; nodavlat notijorat organlari, shelterlar; boshqalar)

Ular tomonidan diskriminasiya qurbonlariga aylangan xotin-qizlar manfaatlari hisobga olingan holda nizolar/ kelishmovchiliklar muvaffaqiyatli hal qilinadimi? Agar muvaffaqiyatli hal qilinmasa, nima uchun?

Tadqiqot ob’ektlari hisoblangan barcha hududlarda shu aniqlandiki, nizolar har doim ham xotin-qizlarning eng yaxshi manfaatlari hisobga olingan holda hal qilinmaydi. Masalan, Farg’ona shahrida yuqoriroq martabali ayollarning yordam uchun murojaat qilishlari osonroq va o’zlarini himoya qilish imkoniyatlari ko’proqdir. Ular yuristlarga, nohukumat tashkilotlariga, hokimiyatga murojaat qilishlari mumkin. Natijada ularga yordam ko’rsatilishini talab qilishlari mumkin.

Yozyovon tumanida, bu agrar tuman bo’lganligi tufayli, bu yerda bilim darajasi ancha past bo’lib, ko’pincha ayol mahalla vakillari da’vat qilgan narsaga chidashga majbur bo’ladi. Bundan tashqari, zo’ravonlik hududidagi ayolga, bu yerda uni yashiradigan joy yo’qligi oqibatida, yordam berishning deyarli imkoniyati yo’q. Mavjud shelterlar ayollarga xavfsiz uy-joyni va zo’ravondan himoyani ta’minlash imkoniyatiga ega emaslar. Bu shu bilan bog’liqki, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Maishiy zo’ravonlikdan jabrlangan ayollarni reabilitasiya va adaptasiya qilish, shuningdek profilaktika qilish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 3827-sonli Qaroriga asosan tashkil etilgan jamoatchilik asosidagi maishiy zo’ravonlikdan jabrlangan ayollarni reabilitasiya va adaptasiya qilish markazlari ayolning himoya qilinishi va xavfsizligi ta’minlash imkoniyatiga ega emas.

Farg’ona tumanida ham xuddi shunday vaziyat. Ushbu tuman yetarlicha keng bo’lib, vaziyat turli joyda turlicha, biroq xotin-qizlarni himoya qilish uchun mas’ul shaxslar ularni himoya qilish uchun deyarli mablag’larga va imkoniyatlarga ega emaslar, chunki moliyalashtirish mavjud emas.

6.NIZOLAR / KELISHMOVCHILIKLARNI HAL QILISH

Sizning mahallangizda nizolar / kelishmovchiliklarni hal qilishda kim ishtirok qiladi?

O’tkazilgan tadqiqot shundan dalolat berdiki, respondentlarning fikricha, xotin-qizlarga nisbatan nizolarni hal qilishda, asosan, mahallaning oila, xotin-qizlar bilan ishlash masalalari va ijtimoiy-ma’naviy masalalar bo’yicha rais o’rinbosarlari ishtirok qiladilar. Ular har doim muammoni hal qilishga intiladilar, biroq bu har doim ham xotin-qizlar foydasiga hal qilinmaydi.

Hozirgi vaqtda mahallalar mutaxassislari har doim ham oilaga to’siqlarsiz kirish imkoniyatiga ega emaslar. Bundan tashqari, agar bu zo’ravonlik yuz berayotgan oila bo’lsa. Juda zarur hollarda, uchastka nozirlari va boshqa mutaxassislar taklif qilinadi. Biroq, hozirgi vaqtda hamma oilalar ham mahalla ularning oilaviy munosabatlariga aralashishiga ruxsat beravermaydi.

Xotin-qizlar diskriminasiyasi bilan bog’liq nizolarni muvaffaqiyatli hal qilishni uddalay olmaslikning sabablari nimalardan iborat?

Oiladagi nizolarni hal qilish yoki zo’ravonlik oldini olish uchun aralashuvning imkoniyati yo’qligining sababi shundan iboratki, yoshlarni hech kim oilaviy hayotga tayyorlamaydi. Axloqiy me’yorlar o’zgarishi, yoshlar orasida yangi shtamplar shunga olib keladiki, ular teng sheriklik munosabatlarini qurishga tayyor bo’lmaydilar, murosaga kelishga, yon berishga tayyor bo’lmaydilar.

Bundan tashqari, nizolarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun malaka kerak, biroq mahalla mutaxassislari mediasiya malakalariga ega emas, xotin-qizlarni himoya qilishning qonunchilik asoslarini bilmaydilar, bu esa natijada nizo, diskriminasiya yoki zo’ravonlikni aniq chegaralash imkoniyatini bermaydi.

Mahalla qo’mitasi Sizning mahallangizda nizolarni hal qilish bilan bog’liq biron-bir faoliyat olib boradimi? Agar shunday bo’lsa, qanday faoliyat olib boradi?

Mahallada ayol zo’ravonlik muhitida yashayotgan, buning natijasida uning bolalari ham zo’ravonlik muhitida yashayotgan oilalar ro’yxati mavjud. Mahalla bunday oilalarni o’z nazoratida saqlaydi, muntazam ravishda ulardan xabar olib turadi. Biroq, hech narsa zo’ravonlikdan darak bermaydigan oilalar mavjud bo’lib, ushbu oilalar o’z muammolarini tashqariga chiqarmaydilar. Aynan shunday oilalarda o’z joniga qasd qilish holatlari yuz beradi.

Sizning tumaningizda/ hududingizda genderlik masalalari, ayollarga, ularning oilasiga ko’maklashish masalalari va h.k. masalalar bo’yicha shug’ullanadigan biron-bir nodavlat notijorat tashkilotlari, yetimxonalar, krizis markazlari, qo’llab-quvvatlash markazlari faoliyat yuritadimi?

Barcha mutaxassislarga ma’lumki, Farg’ona viloyatida xotin-qizlarga yordam beradigan tashkilotlar mavjud bo’lib, ularga murojaat qilish mumkin. Biroq, aholi orasida ish olib boradigan mahalla faollari buni bilmaydilar va nodavlat notijorat tashkilotlari bilan tanish emaslar.

Agar Sizning tumaningiz/ hududingizdagi ayol diskriminasiya qurboniga aylangan bo’lsa, hozirgi vaqtda unga qaysi tashkilot va qanday xizmatlar taqdim qilinishi mumkin?

Ushbu savolga javoblar turlicha bo’lgan. Aksariyat hollarda, respondentlar qarindoshlar yordamini, so’ngra mahalla qo’mitasi yordamini qayd etganlar.

Sizning mahalla qo’mitangiz ushbu nodavlat notijorat tashkilotlariga, boshqa tashkilot va markazlarga yordam ko’rsatishni istaydimi?

Mahalla vakillari va faollari fikricha, uydagi zo’ravonlikdan jabr ko’rgan ayollar uchun shelterlar ochishning zaruriyati yo’q. Nima uchun degan savolga, ular shunday javob berdilar: so’ngra ayol baribir oilaga qaytishi kerak, biroq qaysi er muayyan vaqt noma’lum joyda yashagan bunday xotini bilan yarashishni istaydi. Bunday markazlar kerak, biroq ular faqat bepul konsultasiyalar berishi va bunday ayollarni ularning huquqlarini himoya qilish yo’liga boshlash kerak.

Sizning mahallangizda yoki oilalarda diskriminasiya vaziyatidagi xotin-qizlar ahvolini yaxshilashga tegishli qanday tavsiyalaringiz bor?

Tadqiqot davomida respondentlardan quyidagi tavsiyalar olingan:

1. Zo’ravonlik holatida qattiq nazorat ostiga olish, huquqni himoya qilish organlarida zo’ravonlarning muntazam ravishda kuzatilishini amalga oshirishga asos bo’lishi uchun zo’ravonlar bazasini yaratish kerak.
2. Mahallada mutaxassislarning aholi bilan ishlash malakalarini oshirish bo’yicha maxsus kurslar o’tkazilishi kerak.
3. Mahallada yurist va psixolog, maxsus xodim bo’lishi kerak.
4. Ushbu ishga erkaklarni jalb qilish hamda e’tibor faqat ayollar bilan ishlash va o’qishga qaratilmasligi kerak.

Sizning mahalla qo’mitangizga xotin-qizlar huquqlari buzilishi bilan bog’liq nizolarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun nimalar kerak (masalan, treninglar, moddiy-texnik vositalar, huquqiy va sud yordami, moliya mablag’lari, hukumat tomonidan qo’llab-quvvatlash va h.k.)?

• Mahallalarda ishlaydigan mutaxassislarni o’qitish tizimini yo’lga qo’yish kerak.
• Mahalla qo’mitalarida maishiy zo’ravonlikdan jabr ko’rgan ayollar bilan ishlash malakasiga ega professional psixologlarga ega bo’lishni juda istardik.
• Mahallada bepul huquqiy yordam va yuridik konsultasiyalar (maslahatlar) tizimi yaratilishi kerak.

7. Xotin-qizlar diskriminasiyasi bo’yicha loyihada ishtirok qilish

Siz xotin-qizlar diskriminasiyasi oldini olish bo’yicha loyihada ishtirok qilishni istaysizmi?

Ushbu savolga erkaklar darhol mas’uliyatni ayollar zimmasiga yuklaydilar. Mahalla tizimida ishlaydigan mutaxassis ayollar, agar biron-bir ijobiy natija bersa, turli xil loyihalarda ishlashga tayyorlar.

Loyihada ishtirok qilishni xohlagan ayollar zo’ravonlik haqida, ushbu holatga qarshi kurashish yo’llari haqida, ayollarga o’z ijtimoiy maqomini ko’tarishda yordam beradigan yo’llar haqida ma’lumotlar olish, nizolarni bartaraf etish sohasida ishlashga o’rganish istaklari to’g’risida gapirganlar.

8. Siz o’rtoqlashishni xohlagan boshqa fikr-mulohazalar bormi?

Respondentlarning fikricha, agar ayollar o’z uylariga yaqin ish bilan ta’minlansalar, ko’p masalalar kun tartibidan olib tashlanadi.

IV Xavf guruhidagi va mahallalarda oilalardagi himoyaga muhtoj xotin-qizlar ishtirokida o’tkazilgan fokus-guruhlardagi tadqiqotlar natijalari

1. Daromad va turmush darajasi to’g’risida axborot

Respondentlar javoblarining tahlili quyidagilardan dalolat bergan: qishloq hududlarida byudjetni shakllantirishda oilaning keksalardan bolalargacha deyarli barcha a’zolari ishtirok qiladilar. Bu shu bilan izohlanadiki, daromadlarning katta qismi – yordamchi xo’jalik – tomorqadan olingan daromad bo’lib, bunda oilaning barcha a’zolari ishtirok qiladilar. Ushbu daromad asosiy daromad manbalaridan biri hisoblanadi. Tumanda ish yo’q, pandemiya davrida erkaklar pul ishlab topish uchun ketish imkoniyati bo’lmaganligi natijasida tomorqaning roli bir necha barobar oshdi. Bu ijobiy dinamika hisoblanmaydi, chunki tomorqa yashash uchun yagona vositaga aylandi. Bundan tashqari, oila boshqa pul ishlab topish imkoniyatlaridan mahrum bo’ldi va hamma berk bo’shliqda qoldi.

Bundan tashqari, ayollar erkaklar bilan teng ravishda kunbay haq to’lanadigan ishlarga – mardikorlikka chiqadilar. Bunday “pyataklar (maydonchalar)” deyarli barcha tumanlarda mavjud. Bu yerdan ayollar asosan mevalar yig’im-terimiga, erkaklar boshqa og’ir ishlarga: yuk tashuvchi, qurilish kabi ishlarga olib ketiladi, juda ko’pchilik erkaklar binolar buzilishlarida ishlaydilar.

Ushbu barcha ishlab pul topishlar mavsumiy xususiyatga ega va doimiy emas. Bundan tashqari, hech qanday huquqiy himoya yo’q, bu yerda mehnat uchun hisob-kitob qilmasliklari mumkin yoki ayollar, ayniqsa, yosh ayollardan biron-bir ish uchun emas, balki o’z seksual (jinsiy) ehtiyojlarini qondirish uchun foydalanilgan holatlar bo’lgan. Buning barchasi oiladagi muhitga salbiy ta’sir etadi.

Farg’ona shahrida vaziyat boshqacha. Bu yerda ishlaydigan ayollar ko’proq. Ayollar iqtisodiy jihatdan faolroq va daromad keltiradigan faoliyat bilan shug’ullanadilar, davlat korxonalarida, kichik korxonalarda, biznesda ishlaydilar. Ma’lumoti bo’lmagan ayollar kafe, oshxonada ish topishlari mumkin yoki ular ham mardikor bozoriga chiqadilar.

Biroq, bunday holatda ham mahallalarda ayollar ishsizlikning katta foizi va ayniqsa, agar, ayolning yosh bolalari bo’lsa yoki katta yoshdagi ayol bo’lsa, ishga kirish imkoniyati yo’qligi xususida gapirganlar.

Mahallalarda yordamchi xo’jalikka ega aholi ishsizlik maqomiga ega emas. Tomorqa yoki yordamchi xo’jalik – oilaning muayyan daromadi, biroq ayollar o’z tomorqasidagi ishni to’laqonli ish deb hisoblamaydilar. Ular, odatda, byudjet tashkilotlari nazarda tutiladigan ishda mehnat qilishni xohlaydilar. Agar ayolning ma’lumoti bo’lmasa, u farroshlik, “sanitarkalik (sanitar ayol)”, xo’jalik hamshirasi ishlarini, biroq barqaror ish haqi to’lanadigan ishlarni so’raydi.

2. Xotin-qizlar huquqlari bo’yicha qonun hujjatlari

Ayollar xotin-qizlar huquqlari sohasidagi qonun hujjatlari bilan tanish emaslar. Bundan tashqari, ular ushbu qonun hujjatlarini bilish kerak deb hisoblamaydilar. Biroq, ularga yordam beradigan mahalla mutaxassislari barcha qonun hujjatlarini bilishlari kerak, biroq mahallada ishlaydigan mutaxassislar aholiga ham xalqaro, ham milliy qonun hujjatlarining asoslarini yetkaza olmaydilar, chunki o’zlari ushbu qonun hujjatlarini yaxshi bilmaydilar, deb hisoblaydilar.

Mahalla qo’mitasi tomonidan xotin-qizlar huquqlarini himoya qilish bilan bog’liq harakatlarni amalga oshirish uchun muayyan choralar ko’riladimi?

Respondentlarning javoblaridan shunday xulosa qilish mumkinki, mahalla mutaxassislari nimadir yuz bergan holatdagina ishni boshlaydilar va “yong’inni o’chirishga” kirishadilar. Mahallalarda xotin-qizlar huquqlarini himoya qilish masalasi bo’yicha muntazam ravishda rejali ish olib borilmaydi. Barcha mahallalardagi bahs-munozaralar yakunlari bo’yicha shunday xulosa chiqarish mumkin.

Farg’ona tumanidagi “Logon” mahallasining faqat bir mutaxassisi – Xalima Ashurova ogohlantirish yuzasidan qanday ishlar olib borayotganligi va so’nggi vaqtda mahalla oilalarida zo’ravonlik yoki kuchli nizolar holatlari bo’lmaganligi haqida so’zlab bergan.

Respondentlar mahalla muayyan ish olib bormasligi, kundalik ishlar bilan shug’ullanishi haqida ma’lumot berganlar.

Sizning mahallangizda xotin-qizlar diskriminasiyasi/ xotin-qizlar huquqlari buzilishi bilan bog’liq nizolar/ kelishmovchiliklarni hal qilishda, odatda, kim yordam beradi?

Ayollar guruhidagi javoblar oldingi guruhdagi javoblarga to’g’ri keladi, bu yerda barcha masalalar dastlab oila davrasida hal qilinadi, so’ngra esa mahallaga chiqiladi.

Huquqni himoya qilish organlari vakillariga ishonch yo’q. Ayollar amalda shaharda ham, qishloqda ham ular ishi haqida salbiy fikr-mulohazalar bildirganlar. Xotin-qizlar huquqlarini himoya qilish bo’yicha ogohlantiruvchi chora-tadbirlar olib borilmaydi. Bundan tashqari, ular zo’ravonlik vaqtida ham ayollarni himoya qilmaydilar, jabrlanuvchining o’zini ayblaydilar.

Xotin-qizlar sub’ektiv baholari (bu respondentlarning shaxsiy fikrlari)

Quyidagi fikr-mulohazalarga qanday fikr bildirasiz?

• Erkaklar va xotin-qizlar oilada qarorlar qabul qilish masalalarida teng huquqlarga ega

Farg’ona shahrida ayollar qarorlar qabul qilish uchun teng huquqlarga ega ekanliklarini qayd etganlar (taxminan 50%). Tumanlardagi ayollar fikricha, ayol bilan maslahatlashish mumkin, biroq har doim erkak qaror qabul qiladi.

• Xotin-qizlar, agar oilani saqlab qolishni istasalar, muayyan diskriminasiya yoki zo’ravonlikka ko’nikishlari kerak

Ayol ustidan zo’ravonlik har doim me’yor hisoblangan va bu shunda namoyon bo’ladiki, ayol har doim zo’ravonlikda o’zini aybdor deb hisoblaydi va deyarli 80% ayollar ular chidashi kerak deb hisoblaydilar.

• Jamiyatda erkaklar ahvoli ayollar ahvolidan yaxshiroq degan tushuncha mavjud

Ish bilan ta’minlanganlik, ishning yo’qligi erkaklarga ayollarga nisbatan ancha kuchliroq ta’sir etadi, chunki oila farovonligi an’anaviy ravishda er daromadiga bog’liq bo’lgan. Ayollar fikricha (50% dan ko’proq), erkaklarga og’irroq, chunki ular oila ta’minoti uchun mas’uldir va ushbu burch ular holatini yanada og’irlashtiradi.

Hozirgi vaqtda vaziyat o’zgarmoqda, bu yosh ayollar va qizlar (50% dan ko’proq) javoblaridan ko’rinib turibdi, ular oilada er va xotin daromad uchun bir xil mas’ul va tegishli ravishda, teng javobgarlikka ega deb hisoblaydilar.

• Ba’zan diskriminasiya / zo’ravonlik – muammoni hal qilishning yagona usuli

Ayollarning bir qismi (taxminan 50%) ushbu fikrga qo’shildilar, buni shu bilan asosladilarki, agar uyda erkak hukmronligi o’rnatilmasa va ayol unga bo’ysunmasa, oilada o’zaro hurmat va barqarorlik bo’lmaydi. Biroq ayollarning boshqa bir qismi barcha masalalarni tinchlik, kelishuv yo’li bilan hal qilish mumkin deb hisoblaydilar.

3. Xotin-qizlar diskriminasiyasi

Siz «xotin-qizlar diskriminasiyasi»ni qanday tushunasiz?

Ayollar diskriminasiya tushunchasida yakdil bo’ldilar. Biroq, ular diskriminasiya va zo’ravonlikni farqlay olmaydilar, ularning barchasi jismoniy va psixologik zo’ravonlik, haqoratlash, kamsitish holatlarida aynan diskriminasiyani tasavvur qiladilar.

Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, zo’ravonliksiz hayot deyarli mumkin emas. Barcha ayollar buni boshdan kechiradilar.

Sizning fikringizcha, bizda (mamlakatimizda) xotin-qizlar diskriminasiyasi muammosi mavjudmi?

Katta yoshdagi ayollar fikricha, xotin-qizlarning bunday holati har doim mavjud bo’lgan. Yosh qizlar o’z huquqlarini himoya qila boshlaganliklari tufayli keksa yoshdagi ayollar muammo aynan shundan iborat degan xulosaga keladilar.

Yoshlar bunday holatga ko’nikishni istamaydilar va xotin-qizlar huquqlarini himoya qilish masalasi yuzasidan hukumat siyosati to’g’ri deb hisoblaydilar.

Sizning fikringizcha, oilada xotin-qizlarga qarshi qanday harakatlarni xotin-qizlar diskriminasiyasi sifatida baholash mumkin?

Ayollar javoblarini quyidagi tarzda tasniflash mumkin:

• kaltaklash;
• psixologik zo’ravonlik;
• mensimaslik, hurmatsizlarcha munosabat, muntazam ravishda haqoratlash;
• turli taqiqlar – kerakli narsalar: oziq-ovqat, kiyim-kechaklarni xarid qilishni, ota-ona uyiga borish, dugonalar bilan uchrashuvni taqiqlash.

Bu shundan dalolat beradiki, zo’ravonlikning barcha turlari odatiy holat hisoblanadi va oila madaniyati me’yoriga aylangan.

Oilada xotin-qizlarga qarshi qanday harakatlarni ayollarni kamsitish sifatida baholash mumkin?

  Kamsitish hisoblanadigan xotin-qizlarga qarshi harakatlar

(Farg’ona shahar, Yozyovon tumani, Farg’ona tumani; turtish; haqoratlash; tahdidlar, qo’rqitishlar; oilasi bilan uchrashuvni taqiqlashlar; o’qish, ishlash uchun taqiqlashlar; puldan mahrum qilish; qo’yarda-qo’ymay talab qilish)

So’rovnoma davomida ayollar tomonidan “oilasi bilan uchrashuvni taqiqlash” va “o’qish yoki ish uchun taqiqlash” diskriminasiyaning namoyon bo’lishi degan fikr bildirilgan. So’rovnoma davomida juda kam sonli ayollar qo’yarda-qo’ymay talab qilishni diskriminasiya deb hisoblaydilar, bundan tashqari, qishloq hududlarida “turtish”, Yozyovon tumanida puldan mahrum qilish qarshilik uyg’otmaydi.

Xotin-qizlarga nisbatan zo’ravonlikka olib keladigan asosiy sabablar nimalardan iborat?

Ushbu savolga javoblar tahlili shundan dalolat beradiki, barcha respondentlar ichkilikbozlik, qarindoshlarning aralashuvi, bir-birini tushunmaslik, erkaklar orasida ishsizlikni asosiy sabab deb hisoblaydilar. Boshqa sabablar aytilmagan.

Siz qachonlardir bunday vaziyatga tushib qolgan xotin-qizlarni bilasizmi (shu jumladan o’zingiz)?

Ayollarning deyarli 90 foizi bunday vaziyatga tushib qolganlar. Aynan shu tufayli katta yoshdagi ayollar yoshlardan chidamli bo’lishni va bo’ysunishni talab qiladilar.

O’z mahallangizda o’zingizni xavfsizlikda deb his qilasiz deyish mumkinmi?

Bironta ham ayol mahallada unga xavf tahdid qiladi degan fikrni bildirmagan. Agar xuddi shu mahallada ayolning yaqin qarindoshlari bo’lsa, uning qo’rqishiga hojat yo’q.

Farg’ona tumanida faqat bir ayol turmushga chiqqan davrda u erining ko’plab zo’ravonliklariga chidaganligini aytgan. U doimiy zo’ravonlik muhitida yashagan, eri uni muntazam ravishda kaltaklab kelgan, o’zi Qirg’izistonda tug’ilgan, qochib ketadigan joyi bo’lmagan, barchasiga chidab kelgan. Hozirgi vaqtda vaziyat o’zgarmagan, biroq u zo’ravonlik muhitida yashashga o’rganib qolgan.

Diskriminasiya/ zo’ravonlikning har xil turlari va shakllarini o’z boshidan kechirgan xotin-qizlar bilan nima yuz berishi mumkin?

Keksa yoshdagi ayollar fikricha, ayol hammasiga bardosh berishi kerak. Yosh ayollar, kelinlar fikricha esa chidash kerak emas va agar uydagi zo’ravonlik holatlari mavjud bo’lsa, kelin bo’lib tushgan oiladan ketish kerak.

Biroq, me’yorlar va urf-odatlar, qachonki ayol o’z ota-onasi uyiga qaytishi mumkin emasligi shunday vaziyatni yuzaga keltiradiki, ayol o’z dardi bilan yolg’iz qoladi va shunda o’z joniga qasd qilish fikri keladi.

Qaysi xotin-qizlar ko’proq himoyaga muhtoj va ko’pincha diskriminasiya qurbonlariga aylanadilar?

Asosiy javoblar quyidagilardan iborat bo’lib, kamayib borish tartibida keltirilgan:

• kam daromadli va moliyaviy bog’liq bo’lgan ayollar;
• ma’lumot darajasi quyi bo’lgan ayollar;
• eri ishini yo’qotgan ayollar;
• o’ziga o’zi past baho beradigan ayollar.

Agar Siz xotin-qizlar diskriminasiyasi vaziyatida bo’lsangiz yoki bunga jalb qilingan bo’lsangiz, ushbu vaziyatdan chiqish uchun Sizga eng katta to’siq nimadan iborat bo’lmoqda / bo’lgan?

Respondentlarning asosiy qismi quyidagicha javob bergan: quyidagilar asosiy to’siq hisoblanadi: 1. Moliyaviy bog’liqlik; 2. Uy-joy yo’qligi; 3. Bolalar.

Yana bir toifa ayollar bor – bu ikkinchi xotinlar. Ular hech qanday huquqlarga ega bo’lmaydi va butunlay o’z hamkoriga bog’liq bo’ladi.

Sizga yoki Siz bilgan boshqa xotin-qizlarga nisbatan diskriminasiya bilan bog’liq muammo yuzasidan shikoyat xati bilan mahalla qo’mitasiga yoki huquqni himoya qilish organlariga murojaat qilish ehtimoli qanchalik yuqori?

Ayollar huquqni himoya qilish organlariga murojaat qilishni yoqtirmaydilar. Ular fikricha, agar oilaning katta yoshli a’zolari yordam bermasalar, mahalla mutaxassislari yordam beradilar. Huquqni himoya qilish organlari vakillariga ishonch yo’q.

Nima uchun Siz xotin-qizlarga nisbatan diskriminasiya bilan bog’liq muammoni hal qilish uchun huquqni himoya qilish organlariga murojaat qilishni yoki ushbu muammoni hal qilish uchun qonuniy choralar ko’rilishini istamadingiz?

Ayollarda huquqni himoya qilish organlari vakillariga ishonch yo’q, ular fikricha, huquqni himoya qilish organlari vakillari vaziyatni hal qilishga yordam bermaydi, balki uni faqat murakkablashtiradi.

Siz oilada xotin-qizlarga nisbatan diskriminasiya – bu shaxsiy ish, uni faqat oilada hal qilish kerak yoxud bu jamiyat yoki davlat muammosi, deb hisoblaysizmi?

Ayollar fikricha, bu har bir oilaning shaxsiy ishi, biroq davlat ko’plab muammolarni hal qilishi mumkin. Davlat mas’uliyati qonunchilik darajasida mamlakat aholisi barqarorligini, ijtimoiy himoyalanganligini ta’minlaydigan qonunlar va normalarni qabul qilishdan iborat, qonunlar va normalarga rioya qilinishi uchun esa ijroiya organlari, har bir oila holatida esa – mahalla javobgar bo’lishi kerak. Buning uchun erlarga ish o’rinlari va ayollar uchun uydan uzoq bo’lmagan ish kerak.

Loyiha

Kim “O’zbekistonda xotin-qizlar huquqlari va imkoniyatlarini rivojlantirish, himoyalash va kengaytirish maqsadlarida fuqarolik jamiyatini mustahkamlash” loyihasida ishtirok qilishga rozi bo’ladi?

Fokus guruhining barcha ishtirokchilari “O’zbekistonda xotin-qizlar huquqlari va imkoniyatlarini rivojlantirish, himoyalash va kengaytirish maqsadlarida fuqarolik jamiyatini mustahkamlash” loyihasida ishtirok qilish istagini bildirdilar. Hozirgi vaqtda mamlakatda xotin-qizlar huquqlariga tegishli vaziyat o’zgarmoqda va ayollar buni his qilmoqdalar, ular ushbu jarayonda bevosita yoki bilvosita ishtirok qilishni istaydilar. Buning uchun ularga tashqi aralashuv kerak, bu shunday uchrashuvlar, seminarlar, loyihalarda namoyon bo’ladi. Ushbu tadbirlar regionlarda amalga oshirilmoqda va ayollarning o’zlari ushbu jarayonlarda ishtirok qilishga xohish bildirmoqdalar.

XULOSALAR

1. Tadqiqot natijalari asosida shunday xulosa chiqarish mumkinki, zo’ravonlik muammosiga qarash ijtimoiy guruhlarga qarab darajalangan. Xususan, mahalla qo’mitasi vakili uchun – ular aralashishga va tegishli qarorlar qabul qilishga majbur bo’lgan oilaviy nizolar. Yoshlar, ayniqsa, yosh kelinlar uchun – katta avlod tomonidan oila a’zolari huquqlarini cheklab qo’yish. Katta avlod uchun – eng avvalo, jismoniy kuch ishlatish, kaltaklash.
2. Ikkinchi xulosa shundan iboratki, zo’ravonlik me’yor sifatida qabul qilinadi. Turli xil zo’ravonliklar belgilari: iqtisodiy, seksual va psixologik zo’ravonlik deyarli barcha oilalarda kuzatiladi va bu me’yorga aylanib bormoqda. Ayollar jinsiy munosabatlar normalarini bilmasliklari natijasi sifatida, aynan esa – turmushga chiqayotgan qizlar jinsiy munosabatlarga tayyor emaslar, xuddi shunday yigitlar ham jinsiy munosabatlarga tayyor emaslar, ular buzuq jinsiy munosabatlarni norma sifatida qabul qiladilar, oilalarda, ayniqsa, yosh oilalarda jinsiy zo’ravonlik holatlari juda tez-tez uchraydi. Bundan tashqari, ayollar fikricha, bosim va taqiqlar – oiladagi xatti-harakat normasi hisoblanadi. Agar zo’ravonlik holatlari mavjud bo’lsa, ayolning o’zi aybdor, u “ortiqcha narsa so’ragan” yoki o’zini tegishlicha tutmagan. Buni quyidagi sabablar bilan izohlash mumkin:

• Jamiyatda urf-odat kabi milliy an’analar juda kuchli bo’lib, bunda ayolning bo’ysunishi shartligi asosiy fikr hisoblanadi. Ushbu fikr, odatda, yosh kelinlar uchun ishlatiladi. Yoshlar orasida oilada singdiriladigan stereotiplar – agar uylansa, kelin uning mulkiga aylanadi. Bunda, asosan, bu o’z ota-onasi pullari hisobiga uylanadigan va o’z oilasini mustaqil ravishda moddiy ta’minlay olmaydigan yoshlardan iborat.
• Huquqiy bilimlar darajasi juda past. Odamlar zo’ravonlik – norma emas, balki jinoyat ekanligini deyarli bilmaydilar.

Buning barchasini o’zgartish imkoniyati bo’lmagan jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy muammosi sifatida umumlashtirish mumkin. Jamiyatda turmush qoidalari shunday, chunki jamiyatda qabul qilingan normadan og’ish natijasida jamoada e’tibordan qoladi.

3. Pandemiya davrida barcha regionlarda uydagi zo’ravonlik holatlari ko’paydi. Bunday ko’payish sababi nimadan iborat bo’ldi: iqtisodiy vaziyatning yomonlashishi, chunki ko’plab erkaklar oldin xorijga pul ishlab topishga ketardilar. Erkaklar mamlakatdan chiqolmay qoldilar, ishsiz qoldilar. U nimani his qilishi mumkin? Birinchidan, bu stress, so’ngra esa – bu qo’rqinch, xavotirlik. O’z uyi chordevorida qamalib qolgan erkak alamini o’z oila a’zolariga sochishni boshlaydi. Ayollar esa indamaydilar. Ayollar buni me’yoriy holat (norma) deb hisoblaydilar, bu yerda “Stokgolm sindromi” keng yoyilgan, ular o’z zo’ravonlarini yagona boquvchi sifatida har qanaqasiga himoya qiladilar. Bu barcha normalar doirasidan chiqqan taqdirda ham ayol o’z huquqiy savodsizligi yoki qo’rquv tufayli va baribir hech kim yordam berolmasligiga to’liq ishonch bilan yordam uchun murojaat qilmaydi, ayollar fikricha, uchinchi shaxslar aralashuvidan so’ng, ularga yanada yomon bo’ladi.
4. Yana bir xulosa – ichkilikbozlik va narkomaniyadan iborat bo’lib, bu oilada zo’ravonlik vaziyatiga ta’sir etadi. Ayrim mahallalarda (Yozyovon tumani) ayollar tomonidan shunday fikr bildirilganki, bunga hozirgi vaqtda alkogol savdo-sotiqlari hamma joyda amalga oshirilishi ta’sir etgan. Agar avvallari uy yaqinida ichimlik sotilishiga ruxsat berilmagan bo’lsa, hozirgi vaqtda esa uydan uzoqlashmagan holda spirtli ichimlik topish muammo emas.
5. Oiladagi tarbiya ham uydagi zo’ravonlikning asosiy sabablaridan biriga aylangan. Deyarli barcha benefisiarlar shunga to’xtalib o’tganki, har bir odam o’zi ulg’aygan oila modelini o’zining yangi oilasiga o’tkazib oladi. O’z oilasida ko’rgan xatti-harakatlarni talab qiladi va o’zini xuddi o’z ota-onasi kabi tutadi. Bir-birini tushunmaslik, qizning yangi oilaga kirishib ketishidagi qiyinchiliklar yangi oilada nizolar (janjallar), oqibatda esa zo’ravonlikning ham asosiy sabablaridan biriga aylanadi. Oilada singdirilgan fikrlash stereotiplari yosh oiladagi munosabatlar shakllanishida kuchli rol o’ynaydi, hayot davomida singdirilgan genderlik stereotiplari yangi munosabatlarga ta’sir etadi.
6. Tadqiqot yakunlari asosida shunday xulosa chiqarish mumkinki, Mahalla fuqarolar yig’ini vakillari fikricha, oiladagi zo’ravonlik faqat “muammoli oilalar”da yuz berishi mumkin, bu o’z-o’zidan xato hisoblanadi, xuddi shuningdek bunday oilalarni tanlash mezonlari ham xatolik hisoblanadi. Biroq, suhbat davomida Mahalla fuqarolar yig’inining ayrim vakillari yuqoridagi fikr noto’g’ri ekanligini tushunib yetadilar hamda zo’ravonlik nima ekanligi va u qayerda sodir qilinishi mumkinligi to’g’risida tasavvurga ega bo’ladilar. Biroq, bu hamma joyda ham shunday emas va shu tufayli Mahalla fuqarolar yig’ini vakillarining malakalarini oshirish talab qilinadi, chunki Mahalla fuqarolar yig’iniga har doim ham malakali mutaxassislar qabul qilinavermaydi, ushbu mutaxassis oliy ma’lumotli bo’lgan taqdirda ham u fuqarolar bilan ishlashning psixologik jihatlari to’g’risida tasavvurga ega bo’lmaydi.
7. Hatto agar ayollar yordam uchun murojaat qilishga ahd qilgan taqdirda ham mahalla vakillarining taktikasi – ularni yarashtirish va oilasiga qaytarishdan iborat bo’ladi. Bu shu bilan izohlanishi mumkinki, mahalla vakillari nizoni zo’ravonlikdan farq qilolmaydilar. Bu, o’z navbatida, ko’pincha zo’ravonlik kuchayishiga va hatto fojiali holatlarga olib kelishi mumkin. Ayollar ko’pchiligi, aksariyat holatlarda, iqtisodiy bog’liqligi tufayligina zo’ravon oldiga qaytadilar. Ayol ishlaydigan va qandaydir daromad manbalariga ega bo’lgan taqdirda ham ular o’z poshpanasiga ega emaslar. Bunday sabablar, qanchalik yomon bo’lishidan qat’i nazar, munosabatlar uzilishiga rozi bo’lmaslikning asosiy sabablari hisoblanadi. Yoshroq ayollar bunday normalarga endilikda rozi emaslar va bunday yashashni istamaydilar, biroq moliyaviy qaramlik, uy-joy yo’qligi, to’laqonli yordam olish imkoniyati yo’qligi ularni uzoq yillar zo’ravonlik muhitida yashashga majbur qiladi.
8. Tadqiqot shuni ko’rsatdiki, mahalla qo’mitalari vakillari fikricha, uydagi zo’ravonlikdan jabr ko’radigan ayollar albatta ularga murojaat qiladilar. Biroq, xuddi shu savolga ayollarning javobi quyidagicha: mahalla qo’mitalari vakillari ularga har doim ham yordam berolmaydilar va shu tufayli ular mutaxassislarga murojaat qilishni istaydilar. Mahalla mutaxassislariga ishonmaslik tufayli emas, balki oiladagi vaziyat qo’shnilarga ma’lum bo’lishini istamasliklari tufayli shunday qarorga keladilar.
9. So’rovnoma davomida shu ham aniqlanganki, bevosita ayollar bilan ishlaydigan aksariyat mahalla vakillari yetarlicha bilimga ega emaslar, oilada ayol ustidan zo’ravonlik masalasida malaka yetishmaydi va ushbu muammoni hal qilishning huquqiy asoslari to’g’risida xabardor emaslar. Ular xotin-qizlar huquqlarini himoya qilish xalqaro normalari to’g’risida yaxshi xabardor emaslar, milliy qonun hujjatlarini yaxshi bilmaydilar.
10. Yana bir xulosa chiqarish mumkinki, ayollar endilikda rasmiy darajada ularga yordam berishlari mumkin bo’lgan mutaxassislarga murojaat qilishga intilmoqdalar va murojaat qilishni istaydilar. Tez-tez psixologlarga murojaat qilishga o’tdilar, shuningdek ularda psixologga ehtiyoj oshdi, chunki ularning fikricha, aynan psixologlar oiladagi munosabatlarni normallashtirishga yordam beradilar, munosabatlar, muloqotlarni shakllantirish malakalarini o’rgatadilar.
11. Bahs-munozaralar yakunlari bo’yicha shunday xulosa chiqarish mumkinki, aholida xotin-qizlar huquqlarini himoya qilishga nisbatan huquqni himoya qilish organlari vakillariga ishonch yo’q. Ular huquqni himoya qilish organlari vakillariga murojaat qilishga qo’rqadilar, chunki ularning fikricha, huquqni himoya qilish organlari vakillarida ushbu muammoni hal qilish uchun bilim, malakalar yetishmaydi, balki faqat ularning ahvolini og’irlashtiradilar. Hozirgi vaqtda maxsus bo’limlar tashkil etilgan bo’lib, ular ayollarni himoya qiladi, biroq joylarda bu faqat uchastka nozirlaridan iborat bo’lib, ular zo’ravonlarga nisbatan ogohlantiruvchi chora-tadbirlar qo’llay olmaydilar. Tegishli ravishda, zo’ravon xatti-harakatlariga munosabatni o’zgartirish bo’yicha ishlar tegishli darajada yo’lga qo’yilmagan. Qo’riqlash orderlarini berishda tuzatish dasturi mexanizmi ishlamaydi, shu tufayli ham ijobiy natijalar bermaydi.
12. Tadqiqot natijalari bo’yicha shunday xulosa chiqarish mumkin: uydagi zo’ravonlikni profilaktika qilishda OAV dan foydalanish bizda hali tegishli darajada emas. Uydagi zo’ravonlik holatlarini yoritishdagi, zo’ravonlik qurbonlarini himoya qilish faoliyatidagi oqsoqliklar, ishlar holati oldindan o’rganilmagan holda qo’riqlash orderlari berilishi zo’ravonlik qurbonlariga nisbatan tajovuz oshishiga imkon beradi.

MAZKUR TADQIQOT YAKUNLARI BO’YICHA QUYIDAGI TAVSIYALARNI TAKLIF QILISH MUMKIN:

1. Mamlakatda uydagi zo’ravonlikni tugatish bo’yicha keng miqyosli ishlar boshlanganligiga qaramay, oiladagi zo’ravonlik bo’yicha axborot yig’ish va ishlash faoliyati yetarlicha yuqori sifat bilan bajarilmayapti. Tegishli ravishda, oiladagi zo’ravonlik bilan bog’liq vaziyatni to’liq oshkor qilishi mumkin bo’lgan ko’rsatkichlarni ishlab chiqish ustidagi ishlarni davom ettirish kerak. Hozirgi vaqtda ushbu ma’lumotlar huquqni himoya qilish organlari tomonidan to’planadi, bu esa yetarli hisoblanmaydi. Uydagi zo’ravonlikka qarshi yanada samarali choralarni ishlab chiqish va qabul qilish maqsadida davolash va ta’lim muassasalari, nodavlat tashkilotlari, oilalar bilan ishlash hamda zo’ravonlik bilan bog’liq vaziyatlar oldini olish va tugatish majburiyatlarini olgan boshqa davlat tashkilotlari tomonidan ma’lumotlar to’planishini yo’lga qo’yish kerak. Bu ob’ektiv manzaraga ega bo’lish imkoniyatini beradi hamda maishiy zo’ravonlik oldini olish sohasida ishlaydigan tashkilotlarning vertikal va gorizontal o’zaro hamkorlik aloqalari yo’lga qo’yilishiga yordam beradi. Bundan tashqari, tushayotgan ma’lumotlarning doimiy va joriy tahlili uchun kerakli axborotni to’plash va ishlash faoliyatini tartibga soladi.
2. Hozirgi vaqtda oiladagi zo’ravonlikka ta’sir mexanizmlariga ega davlat institutlari eng muhim ahamiyatga ega. Davlat institutlarining uydagi zo’ravonlik holatlari oldini olish bo’yicha faoliyatni amalga oshirishdagi rolini anglagan holda, ushbu faoliyatga oiladagi zo’ravonlik vaziyatiga potensial ta’sirga ega nohukumat tashkilotlarini kiritish talab qilinadi. Ushbu jarayon davlat institutlari va fuqarolik jamiyati institutlari o’zaro yaqindan hamkorlik qilgan holatdagina samarali bo’ladi.

Buning uchun quyidagilar talab qilinadi:

• Huquqni himoya qilish organlari xodimlari salohiyatini oshirishga alohida e’tibor qaratish, ular zo’ravonlik qurbonlariga muntazam ravishda ko’maklashishlari, ular hayoti va sog’lig’i uchun tahdidlar darajasini baholashlari, tajovuzkorga nisbatan choralar ko’rishlari kerak. Tegishli ravishda, davlat tomonidan huquqni himoya qilish organlari vakillarini zo’ravonlik qurboni va tajovuzkor bilan harakatlar algoritmiga o’rgatishga e’tibor qaratilishi kerak. IIV va hududiy boshqarmalar darajasida huquqni himoya qilish organlari xodimlarining ushbu muammo bo’yicha malakalarini oshirish kurslari tashkil etilishi ushbu masalani samarali hal qilishi mumkin;
• Ushbu o’zaro munosabat va hamkorlik mazkur institutlarda ishlaydigan xodimlar malakalarini doimiy oshirish sharoitida samarali bo’ladi. Shu ma’noda mahalla vakillari salohiyati va malakalarini oshirish kerak, bu oiladagi zo’ravonlikni dastlabki bosqichda bartaraf etish sohasida muhim harakat bo’lishi mumkin.

3. Farg’ona vodiysi patriarxal urf-odatlarga eng kuchli moyil bo’lib, bu vodiy ayollarini mamlakat shimoliy tumanlarining ochiqroq vakillariga nisbatan ko’proq himoyaga muhtoj qiladi. Shu tufayli oiladagi zo’ravonlikka olib keladigan madaniy urf-odatlarni o’zgartirish bo’yicha ishlar eng muhim va shu bilan birga murakkab hisoblanadi. OAV, adabiyot, o’quv qo’llanmalar (darsliklar) va san’at asarlarining genderlik diskriminasiya va oiladagi zo’ravonlikni qo’zg’atish mavjud emasligi yuzasidan ekspertiza bo’yicha Genderlik komissiyasi huzuridagi ishchi guruhlar ushbu sohadagi faoliyatni amalga oshirish mexanizmi bo’lib xizmat qilishi mumkin. Ushbu ishchi guruhlari maksimal shaffof bo’lishlari va ijtimoiy tarmoqlardan foydalanishlari kerak, har bir shaxs o’z takliflarini va izohlarini kiritish imkoniyatiga ega bo’lishi uchun ular ishining natijalari keng ommaga oshkor qilinishi kerak. Bu yerda oiladagi zo’ravonlik muhokamasi inson huquqlari nuqtai nazaridan ko’rib chiqilishi kerak. Aynan shunday yondashuv keng jamoatchilik e’tiborini jalb qilishi va uydagi zo’ravonlik holatlariga qarshi yanada samarali kurashishga yordam berishi mumkin.

• Uydagi zo’ravonlik muammosi to’g’risida eshittirib gapirish qabul qilinmagan va hatto uyat hisoblanadi, shu tufayli davlat va OAV ushbu muammoni hal qilish ustida birgalikda ishlashi juda muhimdir. Hokimiyat organlariga ishonchgina zo’ravonlik qurbonlariga o’z huquqlarini dadil himoya qilish va o’zlarini himoyalangan his qilish imkonini beradi. Bunga maxsus ijtimoiy roliklar ham ko’maklashishi kerak, ular nafaqat ushbu muammoga e’tiborni jalb qiladi, balki zo’ravonlikdan himoya mexanizmlarini tushuntiradi.

4. Mamlakat va regional miqyosda maxsus dasturlarni ishlab chiqish zaruriyati muqarrarlashdi, ushbu dasturlar davlat organlari va fuqarolik jamiyatlari faoliyatini o’zaro muvofiqlashtirishi, xotin-qizlar ahvoli bilan bog’liq vaziyatni jiddiy o’zgartirishi mumkin.
5. Hukumat shavqatsiz munosabat holatlari monitoringi tizimini ishlab chiqishi hamda zo’ravonlik qurbonlariga yordam berish va bunday vaziyatlarga qarshi harakatlar mexanizmini ishlab chiqishi kerak.
6. Statistika organlari bunday holatlar, zo’ravonlarning statistik ma’lumotlar bazasini yaratishi kerak.
7. Huquqni himoya qilish organlari uydagi zo’ravonlik bilan bog’liq vaziyatni tubdan o’zgartirish mumkin bo’lgan maxsus tuzatish dasturlarini ishlab chiqishi kerak. Inspektorlar yordam zaruriyatiga shaxsan ishonch hosil qilish uchun o’z vasiyligidagi shaxslarga qo’ng’iroq qilishlari va ular oldiga tashrif buyurishlari kerak. Agar jiddiy choralar qo’llanilmasa, bu jazolanmaslikka ko’maklashadi.
8. Hukumat va nohukumat tashkilotlari ommaviy axborot vositalari orqali aholining oiladagi diskriminasiya va zo’ravonlik masalalari bo’yicha huquqiy savodxonligini oshirish maqsadida aholi orasida ma’rifiy faoliyatni tashkil etishi kerak;
9. Davlat organlari va nohukumat tashkilotlari mahalla qo’mitalari orqali qayerda yuz berishi: oilada, maktablarda, ish joyida va fuqarolar turar joylarida yuz berishidan qat’i nazar barcha diskriminasiya va zo’ravonlik shakllariga yo’l qo’yilmaslikni tushuntirish bo’yicha ma’rifiy chora-tadbirlar o’tkazishi kerak.
10. “Zo’ravonlik qurbonlarini reabilitasiya va adaptasiya qilish” markazlari mazkur muammoni hal qilishda amaliy mexanizmlardan biri hisoblanadi. Hozirgi vaqtda mamlakatda tashkil etilgan tizim xalqaro standartlarga va mazkur tashkilotlarga qo’yiladigan talablarga javob bermaydi. Tegishli ravishda, krizis markazlari davlat mablag’lari hisobiga faoliyat yuritishi mumkin bo’lgan tizimni o’ylab chiqish kerak.

Umumiy tavsiyalar:

• Yosh avlod tarbiyasiga katta e’tibor qaratish, yoshlarni teng hamkorlik munosabatlariga asoslangan oilaviy hayotga tayyorlash kerak.
• Uydagi zo’ravonlikning har bir holatini mahallada oqsoqollar jamoatchilik kengashlarida muntazam ravishda tahlil qilish, jamoatchilik uydagi zo’ravonlikning har qanday holatini qat’iy va uzil-kesil qoralashi kerak.
• Хукумат диккат-этиборни иктисодиётни янада ривожлантиришга ​​джамлаши керак, шу билан бирга уйдаги зо’равонлик муаммосини амальда хал гилишга эришиш учун иджтимоий соханииллаштирида такаяиллаштирида.

D.To‘xtasinova – “Mehrjon” maкkazi tashkilotchisi va tadqiqot o‘tkazish bo‘yicha hamkor